भविष्यातील " अवकाश स्थानक "

अमित जोशी

२९ सप्टेंबर २०११ हा दिवस  कदाचित जगातील सर्वसामान्यांसाठी एक सामान्य दिवस ठरला असेल, मात्र जगातील अवकाश शास्त्रज्ञांसाठी, जगाचे भवितव्य ठरवू पहाणा-या बड्या देशांच्या नेत्यांसाठी एक वेगळा दिवस होता. महाबलाढ्य चीनने Tiangong - 1 हे मानवरहीत अवकाश स्थानक अवकाशात सोडत जागतिक महासत्ता होण्याच्या दिशेने आणखी एक पाऊल पुढे टाकले. तब्बल 8 टन वजनाचे मिनी बसच्या आकाराचे अवकाश स्थानक 360 किलोमीटर अंतरावर यशस्वीरित्या पोहचवले. 2013 पर्यंत ते  पृथ्वीभोवती फिरत कार्यरत राहणार आहे. जगातील धुरिणांनी चीनचे हे पाऊल गांभीर्याने घेतले आहे.

चीनच्या या मोहिमेकडे एवढे बारकाईने पहाण्याचे कारण म्हणजे आत्तापर्यंत फक्त सोव्हिएत रशिया आणि अमेरिका या दोन देशांनाच स्वबळावर अवकाश स्थानक अवकाशात यशस्विरित्या पोहचवणे आणि ते कार्यरत करणे शक्य झाले आहे. फ्रान्स्, इंग्लड, जर्मनी, जपानसारख्या विकसित  देशांनाही ते शक्य झाले नाही. कारण नुसता देश विकसित असून चालणार नाही तर साथीला तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीची जोडही हवी. त्यामुळेच चीनच्या या हनुमान उडीला अनन्य साधारण महत्व आहे. अवकाश स्थानक हे भविष्यातील प्रगतीचा मानबिंदू ठरणार आहे, त्या देशाच्या प्रगतीचा आलेख सांगणार आहे. मात्र हे जाणून घेण्याआधी अवकाश स्थानक, त्याचे महत्व  आणि त्याच्या निर्मितीचा इतिहास पाहूयात........

अवकाश स्थानक

पहिला कृत्रिम उपग्रह सोडण्याच्या आधीपासून म्हणजे 1957च्या कितीतरी वर्षे आधी अवकाश स्थानकाची कल्पना काही मासिक, कादंबरीतून मांडण्यात आली होती.  १८६९ ला अमेरिकेच्या 'इवेरेट हाले' नावाच्या इतिहासकार, लेखकाने 'ब्रीक मून' नावाचा एक लेख अटलांटीक नावाच्या मासिकामध्ये लिहीला. यामध्ये पहिल्यांदाच पृथ्वीबाहेरच्या मानवी वस्तीबद्दल, अवकाश स्थानकाबद्दल लिहिण्यात आले होते.

तर 1929 ला हर्मन पोटोसनिक या अस्ट्रो-हंगेरियन रॉकेट अभियंताने 'The Problem Of Space Travel' नावाचे पुस्तक लिहीले. यामध्ये प्रथमच पृथ्वीभोवती घिरट्या घालत फिरणा-या अवकाश स्थानकाची कल्पना मांडण्यात आली होती. विशेष म्हणजे हे पुस्तक तब्बल 30 वर्षे एक लोकप्रिय पुस्तक म्हणून ओळखले गेले.

दुस-या महायुद्धात जर्मनीच्या शास्त्रज्ञांनी अवकाश स्थानक सदृश्य कल्पना नुसती मांडली नव्हती तर ती प्रत्यक्षात आणण्यासाठी कागदोपत्री कामालाही सुरुवात केली होती. " Sun Gun " असे या प्रकल्पाचे किंवा नव्या विध्वंसक हत्याराचे नाव होते. शास्त्रज्ञांच्या कल्पनेनुसार 3.5 चौरस किलोमीटर व्याप्ती असलेला विशिष्ट धातूयुक्त पत्रासदृश्य भाग हा पृथ्वीभोवती जमिनीपासून 8000 किलोमीटरपेक्षा जास्त उंचीवरून भ्रमण करत रहाणार. हा पत्रा सूर्याची ऊर्जा गोळा करत ती शत्रू प्रदेशाच्या शहरावर किंवा एखद्या ठिकाणीवर केंद्रीत करून तो भाग नष्ट करणार अशी ती संकल्पना होती. अर्थात ही संकल्पना संकल्पनाच राहिली. असो.....