એક સમયે ગુજરાતમાં વહેતી સિંધુ નદી કેવી રીતે કરાંચી પહોંચી અને પાકિસ્તાનની રાષ્ટ્રીય નદી બની! જાણવા જેવું છે

how indus disappeared from Gujarat and started flowing in Karachi : પાકિસ્તાનની જીવાદોરી કહેવાતી સિંધુ નદી એક સમયે ગુજરાતમાં વહેતી હતી. તિબેટમાંથી નીકળે છે, તે કાશ્મીર, પંજાબ થઈને ગુજરાતમાં પહોંચે છે અને પછી કચ્છના રણમાં ભળી જાય છે. આના પુરાવા ઇતિહાસમાં નોંધાયેલા છે. કેટલાક ઐતિહાસિક પુરાવાઓ, જેમ કે હડપ્પન સંસ્કૃતિ અને મોહેંજો-દડો સંસ્કૃતિ, દર્શાવે છે કે ગુજરાતના ભાગો સહિત સિંધુ નદીના કાંઠે ઘણી પ્રાચીન વસાહતો અને સંસ્કૃતિઓ અસ્તિત્વમાં હતી. હવે સવાલ એ છે કે સિંધુ નદી ગુજરાત છોડીને કરાંચી ગઈ એવું તો શું થયું.

• સિંધુ પાણી અંગે પાકિસ્તાનને પત્ર
• ભારતે પાકિસ્તાનને ઔપચારિક પત્ર મોકલ્યો
• સિંધુ જળ સંધિ સ્થગિત કરવાની માહિતી આપવામાં આવી

ગુજરાતમાં સિંધુ નદી ક્યારે વહેતી હતી
ગુજરાતમાં 4000-2500 બીસીઇ (હડપ્પન સમયગાળો) ની આસપાસ આ નદી ગુજરાતમાંથી વહેતી હતી. એટલું જ નહીં 19મી સદી સુધી આ નદી ગુજરાત સુધી પહોંચી હતી. અહેવાલો અનુસાર, સિંધુ કચ્છના રણમાં વિઘોકોટ નજીક અને જૂના નરકા માર્ગ દ્વારા ગુજરાતમાં પ્રવેશી હતી. તે કચ્છમાં જ ભળી જતી હતી, પરંતુ હવે તે કરાચીમાંથી વહે છે અને અરબી સમુદ્રમાં ભળી જાય છે.

સિંધુ નદી ગુજરાતમાંથી કરાંચી કેવી રીતે પહોંચી
ઐતિહાસિક તથ્યો પર નજર કરીએ તો 1819માં ગુજરાતના કચ્છના રણમાં ભયાનક ભૂકંપ આવ્યો હતો. આ ભૂકંપ એટલો શક્તિશાળી હતો કે સમુદ્રમાં સુનામી આવી. જેમાં 1500 થી વધુ લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા. ધરતીકંપને કારણે જમીન નીચે પડી ગઈ અને કચ્છનું રણ ભરાઈ ગયું, ઉંચુ બન્યું. જે બાદ સિંધુ નદી ગુજરાતમાંથી ખસી ગઈ અને કરાચીમાં વહેવા લાગી.

પાકિસ્તાનમાં પણ સિંધુ નદીએ પોતાનો માર્ગ બદલ્યો છે
એવું નથી કે સિંધુ નદીએ માત્ર ભારતમાં જ પોતાનો માર્ગ બદલ્યો છે, પરંતુ તે પાકિસ્તાનમાં પણ પોતાનો માર્ગ બદલી રહી છે. સિંધુ નદી તેના હજારો વર્ષોના ઇતિહાસમાં ઘણી વખત બદલાઈ છે, અને આ ફેરફારો કુદરતી કારણો - ધરતીકંપ, ટેક્ટોનિક હલનચલન, પૂર અને આબોહવા પરિવર્તનને કારણે થયા છે. 1245 એડી સુધી, સિંધુ નદી મુલતાનના પશ્ચિમ વિસ્તારમાં વહેતી હતી. જો કે તે સમયે પાકિસ્તાનનો જન્મ પણ થયો ન હતો અને આ વિસ્તાર ભારતનો ભાગ હતો.

આજે સિંધુ નદી ક્યાંથી પસાર થાય છે
આજે સિંધુ નદી મુખ્યત્વે ભારત, પાકિસ્તાન અને ચીન (તિબેટ)માંથી વહે છે. તેનો પ્રવાહ ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફ છે અને અંતે તે અરબી સમુદ્રમાં ભળે છે. સિંધુ તિબેટમાં માનસરોવર તળાવ પાસે સ્થિત બોખાર ચુ નામના નાના પ્રવાહમાંથી તેનો જન્મ થાય છે. આ વિસ્તાર કૈલાશ પર્વત પાસે છે. સિંધુ નદી તિબેટમાંથી નીકળે છે અને ભારતના લદ્દાખ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશે છે. અહીં તે લેહ, કારગિલ, નિમુ, અલેક અને સાસપોલ જેવા વિસ્તારોમાંથી પસાર થાય છે. સિંધુ ભારતમાંથી પાકિસ્તાનના ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાન ક્ષેત્રમાં પ્રવેશે છે. પાકિસ્તાનમાં, તે પંજાબ, ખૈબર પખ્તુનખ્વા અને સિંધ પ્રાંત (કરાંચીની નજીક)માંથી વહે છે અને અરબી સમુદ્રમાં જોડાય છે.

પાકિસ્તાનની રચના અને સિંધુનું મહત્વ
જ્યારે ભારત અને પાકિસ્તાનનું વિભાજન થયું (1947માં), સિંધુ નદીએ પાકિસ્તાન માટે જીવનદાયક જેવું કામ કર્યું. પાકિસ્તાને તેના પાણી પર નિર્ભરતાને કારણે સિંધુ નદીને તેની રાષ્ટ્રીય નદી તરીકે અપનાવી હતી. પાકિસ્તાનના મોટાભાગના જળ સંસાધનો અને કૃષિ ઉત્પાદકતા સિંધુ અને તેની ઉપનદીઓ (દા.ત. ઝેલમ, ચેનાબ, રાવી) પર આધારિત છે.

સિંધુ નદી અને પાકિસ્તાનની ઓળખ
સિંધુ નદી પાકિસ્તાનની સાર્વભૌમત્વ અને ઓળખ સાથે જોડાયેલી છે. આ નદી માત્ર પાકિસ્તાનના પ્રાકૃતિક સંસાધનોનો મહત્વનો ભાગ નથી પરંતુ તે પાકિસ્તાનની સંસ્કૃતિ, ઈતિહાસ અને સભ્યતાનું પ્રતીક પણ છે. પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાંતનું નામ પણ સિંધુ નદી પરથી પડ્યું છે અને નદી પાકિસ્તાનના સાંસ્કૃતિક પ્રવાહનો અભિન્ન ભાગ બની ગઈ છે.

સિંધુ જળ સંધિ
સિંધુ જળ સંધિ (1960) એ ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે સિંધુ નદીના પાણીના વિતરણનું સમાધાન કર્યું. આ સંધિ હેઠળ ભારતને સિંધુ નદીના પૂર્વ ભાગના પાણીનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર મળ્યો જ્યારે પાકિસ્તાનને પશ્ચિમ ભાગનું પાણી મળ્યું. આ સંધિ પાણી પુરવઠાની દ્રષ્ટિએ પાકિસ્તાન માટે ખૂબ મહત્વની હતી અને પાકિસ્તાનની રાષ્ટ્રીય નદી તરીકે તેના મહત્વને વધુ સીમિત કરી.