સુકાઈ જશે નદીઓ, પાણીના એક-એક ટીપા માટે તડપશે લોકો; નિષ્ણાતોની મોટી ચેતવણી!

ક્લાઈમેટમાં સતત પરિવર્તનને કારણે સમગ્ર વિશ્વમાં તાપમાન ઝડપથી વધી રહ્યું છે. જેના કારણે બરફનો હિસ્સો પણ ઘટી રહ્યો છે. આ દરમિયાન સોમવારે પ્રકાશિત થયેલા એક નવા રિપોર્ટમાં જણાવાયું છે કે, હિન્દુ કુશ હિમાલય (HKH) ક્ષેત્રમાં બરફનું આવરણ અથવા સામાન્ય રીતે નવેમ્બર અને માર્ચ વચ્ચે જમીન પર રહેતો બરફ ઘટ્યો છે. તે સામાન્ય સ્તર કરતાં 23.6 ટકા ઓછું હતું, જે છેલ્લા 23 વર્ષમાં સૌથી નીચો રેકોર્ડ છે.

ઇન્ટરનેશનલ સેન્ટર ફોર ઇન્ટિગ્રેટેડ માઉન્ટેન ડેવલપમેન્ટ (ICIMOD)ના 2025HKH સ્નો અપડેટ રિપોર્ટમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, સમગ્ર પ્રદેશમાં સામાન્ય કરતાં ઓછી મોસમી હિમવર્ષા નોંધાઈ છે, આ સતત ત્રીજા વર્ષે છે. શિયાળાના મહિનાઓ દરમિયાન સામાન્ય રીતે જમીન પર રહેતો બરફ ઝડપથી પીગળી રહ્યો છે અથવા જરૂરી માત્રામાં પડી રહ્યો નથી. આ પીગળતો બરફ નદીઓ માટે પાણીનો એક મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત છે.

સમગ્ર પ્રદેશમાં બરફના લેવલમાં તીવ્ર ઘટાડો ભારત અને પડોશી દેશોમાં લગભગ બે અબજ લોકોને પાણી પુરવઠા પર ગંભીર અસર કરી શકે છે. ICIMODના ડિરેક્ટર જનરલ પેમા ગ્યામત્સોએ જણાવ્યું કે, "કાર્બન ઉત્સર્જન પહેલાથી જ HKHમાં પુનરાવર્તિત બરફ વિસંગતતાઓના એક બદલી ન શકાય તેવા ક્રમમાં બંધ થઈ ગયું છે." ગ્યામત્સોએ વધુમાં જણાવ્યું કે, 'આ પ્રાદેશિક બરફ સંકટ અને તેનાથી ખોરાક, પાણી અને ઉર્જા સ્થિતિસ્થાપકતા સામે ઉભા થતા પડકારોનો સામનો કરવા માટે, આપણે તાત્કાલિક વિજ્ઞાન-આધારિત, ભવિષ્યલક્ષી નીતિઓ તરફ એક આદર્શ પરિવર્તન અપનાવવાની જરૂર છે, જેમાં સરહદ પારના પાણી વ્યવસ્થાપન અને ઉત્સર્જન ઘટાડા પર નવેસરથી પ્રાદેશિક સહયોગનો સમાવેશ થાય છે.'

ICIMODના રિમોટ સેન્સિંગ નિષ્ણાત અને રિપોર્ટના ચીફ નિષ્ણાત શેર મુહમ્મદે જણાવ્યું કે, 'આપણે સતત આવી અછતની પરિસ્થિતિઓ જોઈ રહ્યા છીએ. આ એક ખતરનાક વલણ છે. જો કે, અમારા તારણો સમગ્ર પ્રદેશનું વ્યાપક ચિત્ર પૂરું પાડે છે, પરંતુ પ્રત્યેકને તેના નદીના તટપ્રદેશની ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓના આધાર પર કાર્ય કરવું જોઈએ, ખાસ કરીને જ્યાં મોસમી બરફ પીગળવાનો મુખ્ય પાણીનો સ્ત્રોત હોય છે.'

સરેરાશ બરફ પીગળવાથી મુખ્ય નદીઓના તટપ્રદેશોમાં કુલ વાર્ષિક પાણીના પ્રવાહમાં લગભગ 23 ટકા યોગદાન હોય છે. પરંતુ આ વર્ષે બરફની ટકાઉપણું સામાન્ય સ્તર કરતા 23.6 ટકા ઓછું હતું, જે છેલ્લા 23 વર્ષમાં સૌથી નીચી સપાટી છે, જેમ કે ICIMOD દ્વારા અહેવાલ આપવામાં આવ્યો છે.

આ વર્ષે ભારત, ચીન, પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન અને દક્ષિણ-પૂર્વ એશિયા સહિત આ પ્રદેશની તમામ 12 મુખ્ય નદી ખીણોમાં સામાન્ય કરતાં ઓછી હિમવર્ષા નોંધાઈ છે. મેકાંગ અને સલવીન ખીણોમાં પરિસ્થિતિ ખાસ કરીને ભયાનક છે, જ્યાં હિમવર્ષાનું સ્તર 51.9 ટકા અને સામાન્ય કરતા 48.3 ટકા ઓછું નોંધાયું છે.

ભારતમાં ગંગા અને બ્રહ્મપુત્રા નદીઓમાં બરફની મહત્વપૂર્ણ ઘટાડો જોવા મળ્યો છે. ગંગા બેસિનમાં બે દાયકામાં સૌથી ઓછો બરફ પડ્યો છે, જે સામાન્ય કરતા 24.1 ટકા ઓછો છે. આનો અર્થ એ થયો કે ઉનાળાની શરૂઆતમાં જ્યારે ખેતી અને પીવાના પાણીની માંગ સૌથી વધુ હોય છે, ત્યારે બરફ ઓછો પીગળશે. બ્રહ્મપુત્ર બેસિનમાં બરફનું સ્તર સામાન્ય કરતા 27.9 ટકા ઓછું હતું, જે જળવિદ્યુત ઉત્પાદન અને કૃષિ પર પ્રતિકૂળ અસર કરી શકે છે. સિંધુ બેસિન, જે ભારત અને પાકિસ્તાનના લાખો લોકોને ટેકો આપે છે. આમાં પણ બરફના આવરણમાં સતત ઘટાડો નોંધવામાં આવ્યો છે. જો કે, 2025માં ઘટાડો 2024 કરતા થોડો ઓછો ગંભીર હતો. આમ છતાં બરફનું સ્તર સામાન્ય કરતાં 16 ટકા ઓછું રહ્યું.

ICIMOD નિષ્ણાતોએ ચેતવણી આપી છે કે, જો આ વલણ ચાલુ રહેશે, તો પ્રદેશમાં પાણીની અછત વધુ વખત સર્જાઈ શકે છે, જેના કારણે ભૂગર્ભજળ પર નિર્ભરતા વધશે અને દુષ્કાળનું જોખમ વધશે. તેમણે સૂચન કર્યું કે, સરકારો અને પાણી એજન્સીઓએ પાણી બચાવવાની યોજનાઓ ઘડવા, દુષ્કાળની સ્થિતિસ્થાપકતા સુધારવા અને સંસાધનોનું વધુ અસરકારક રીતે સંચાલન કરવા માટે વૈજ્ઞાનિક ડેટાનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.