संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे शिलेदार कोण होते? बलिदान कोणी दिले? प्रत्येकाला माहिती असायला हवं!

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीचे शिलेदार

Maharashtra Din 2025: संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही मराठी भाषिकांसाठी स्वतंत्र राज्याची मागणी करणारी एक महत्त्वपूर्ण चळवळ होती. या चळवळीच्या यशामागे अनेक ऐतिहासिक, राजकीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक घटकांचा समावेश होता. संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ ही मराठी भाषिक राज्याच्या निर्मितीसाठी स्वातंत्र्योत्तर भारतातील एक महत्त्वाची लोकचळवळ होती. ज्यामुळे 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. या चळवळीत अनेक नेते, कार्यकर्ते, साहित्यिक आणि शाहिरांनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. संयुक्त महाराष्ट्राचा लढा आजही आपल्याला प्रेरणा देतो. यातील प्रमुख शिलेदार कोण होते? यासाठी कोणी बलिदान दिले? यांच्याविषयी जाणून घेऊया. 

यशवंतराव चव्हाण: संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील प्रमुख नेते आणि महाराष्ट्राचे पहिले मुख्यमंत्री. त्यांनी राजकीय नेतृत्व प्रदान करून चळवळीला दिशा दिली.

केशवराव जेधे: संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे अध्यक्ष आणि ब्राह्मणेतर चळवळीचे नेते. त्यांनी सर्व पक्षांना एकत्र आणण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

सेनापती बापट: स्वातंत्र्यसैनिक आणि चळवळीतील आघाडीचे नेते. त्यांनी 21 नोव्हेंबर 1955 रोजी ओव्हल मैदानावरील जमावबंदी आदेश मोडून आंदोलनाला चालना दिली.

आचार्य प्रल्हाद केशव (आचार्य) अत्रे: पत्रकार, साहित्यिक आणि संयुक्त महाराष्ट्र समितीचे प्रमुख नेते. त्यांच्या ‘मराठा’ दैनिकाने चळवळीला जनजागृतीचे व्यासपीठ प्रदान केले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीला पाठिंबा देऊन दलित समाजाला आंदोलनात सामील करून घेतले. त्यांनी अनेक सभांमधून चळवळीला बळ दिले.

शंकरराव देव: महाराष्ट्र एकीकरण परिषदेचे अध्यक्ष. त्यांनी चळवळीच्या सुरुवातीच्या काळात नेतृत्व केले आणि उपोषणासारख्या मार्गांचा अवलंब केला.

सी. डी. (चिंतामणराव) देशमुख: केंद्रीय अर्थमंत्री पदाचा राजीनामा देऊन चळवळीला नैतिक पाठबळ दिले.

प्रबोधनकार ठाकरे: सामाजिक सुधारक आणि चळवळीतील सक्रिय नेते. त्यांनी जनजागृतीसाठी लेखन आणि भाषणांचा वापर केला.

स्वामी रामानंद तीर्थ: मराठवाड्यातील नेते. त्यांनी मराठवाड्याचा महाराष्ट्रात समावेश व्हावा यासाठी आंदोलन केले.

शाहीर अमर शेख: साहित्यिक आणि शाहीर. त्यांच्या प्रेरणादायी लावण्यांनी आणि गीतांनी मराठी जनतेला आंदोलनात खेचले.

डॉ. केशवराव धोंडगे: ग्रामीण भागात चळवळ पोहोचवण्याचे महत्त्वाचे कार्य केले.

लालजी पेंडसे: आंदोलनातील हिंसक दडपशाहीचे ‘नरमेधयज्ञ’ असे वर्णन करून मोरारजी देसाई यांच्या धोरणांवर टीका केली.

भाऊसाहेब राऊत: संयुक्त महाराष्ट्र समितीच्या परिषदांचे अध्यक्ष. त्यांनी 1956 मध्ये मुंबईत महत्त्वपूर्ण परिषद आयोजित केली.

स. का. पाटील: सुरुवातीला मुंबईच्या समावेशाला विरोध केला, परंतु नंतर चळवळीत सहभागी झाले.

डॉ. टी. जे. केदार: महाराष्ट्र एकीकरण परिषदेच्या आयोजनात महत्त्वाची भूमिका.

या व्यतिरिक्त, अनेक डाव्या पक्षांनी (जसे की शेतकरी-कामगार पक्ष), रिपब्लिकन पार्टी ऑफ इंडिया, आणि शेड्युल्ड कास्ट फेडरेशन यांनी चळवळीला पाठिंबा दिला. साहित्यिक आणि शाहिरांनी, विशेषतः सुहासिनी देशपांडे यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, चळवळीला सांस्कृतिक बळ दिले.

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीत (1955-1960) सुमारे 105 ते 107 हुतात्म्यांनी आपले बलिदान दिले. हे हुतात्मे प्रामुख्याने 1955-56 मध्ये मुंबईतील गोळीबार आणि दंगलींमध्ये मृत्युमुखी पडले, जेव्हा मोरारजी देसाई यांच्या सरकारने आंदोलन दडपण्यासाठी बळाचा वापर केला. यापैकी 21 नोव्हेंबर 1955 रोजी फ्लोरा फाउंटन (मुंबई) येथे झालेल्या गोळीबारात 15 हुतात्मे झाले. तर 16-20 जानेवारी 1956 मध्ये सुमारे 80 जणांनी बलिदान दिले. या हुतात्म्यांनी मराठी भाषिक महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी आपल्या प्राणांची आहुती दिली. ज्यामुळे 1 मे 1960 रोजी महाराष्ट्र राज्याची स्थापना झाली. 106 हुतात्म्यांची संपूर्ण यादी सार्वजनिकरित्या उपलब्ध नसली तरी विशेषतः 21 नोव्हेंबर 1955 च्या गोळीबारातील काही नावे उपलब्ध आहेत. ती पुढीलप्रमाणे 

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळीतील 107 हुतात्म्यांची नावं

सिताराम बनाजी पवार
जोसेफ डेव्हिड पेजारकर
चिमणलाल डी. शेठ
भास्कर नारायण कामतेकर
रामचंद्र सेवाराम
शंकर खोटे
धर्माजी गंगाराम नागवेकर
रामचंद्र लक्ष्मण जाधव
के. जे. झेवियर
पी. एस. जॉन
शरद जी. वाणी
वेदीसिंग
रामचंद्र भाटीया
गंगाराम गुणाजी
गजानन ऊर्फ बंडू गोखले
निवृत्ती विठोबा मोरे
आत्माराम पुरुषोत्तम पानवलकर
बालप्पा मुतण्णा कामाठी
धोंडू लक्ष्मण पारडूले
भाऊ सखाराम कदम
यशवंत बाबाजी भगत
गोविंद बाबूराव जोगल
पांडूरंग धोंडू धाडवे
गोपाळ चिमाजी कोरडे
पांडूरंग बाबाजी जाधव
बाबू हरी दाते
अनुप माहावीर
विनायक पांचाळ
सिताराम गणपत म्हादे
सुभाष भिवा बोरकर
गणपत रामा तानकर
सिताराम गयादीन
गोरखनाथ रावजी जगताप
महमद अली
तुळशीराम पुंजाजी बेलसरे
देवाजी सखाराम पाटील
शामलाल जेठानंद
सदाशिव महादेव भोसले
भिकाजी पांडूरंग रंगाटे
वासुदेव सुर्याजी मांजरेकर
भिकाजी बाबू बांबरकर
सखाराम श्रीपत ढमाले
नरेंद्र नारायण प्रधान
शंकर गोपाल कुष्टे
दत्ताराम कृष्णा सावंत
बबन बापू भरगुडे
विष्णू सखाराम बने
सिताराम धोंडू राडये
तुकाराम धोंडू शिंदे
विठ्ठल गंगाराम मोरे
रामा लखन विंदा
एडवीन आमब्रोझ साळवी
बाबा महादू सावंत
वसंत द्वारकानाथ कन्याळकर
विठ्ठल दौलत साळुंखे
रामनाथ पांडूरंग अमृते
परशुराम अंबाजी देसाई
घनश्याम बाबू कोलार
धोंडू रामकृष्ण सुतार
मुनीमजी बलदेव पांडे
मारुती विठोबा म्हस्के
भाऊ कोंडीबा भास्कर
धोंडो राघो पुजारी
ह्रुदयसिंग दारजेसिंग
पांडू माहादू अवरीरकर
शंकर विठोबा राणे
विजयकुमार सदाशिव भडेकर
कृष्णाजी गणू शिंदे
रामचंद्र विठ्ठल चौगुले
धोंडू भागू जाधव
रघुनाथ सखाराम बीनगुडे
काशीनाथ गोविंद चिंदरकर
करपैया किरमल देवेंद्र
चुलाराम मुंबराज
बालमोहन
अनंता
गंगाराम विष्णू गुरव
रत्नु गोंदिवरे
सय्यद कासम
भिकाजी दाजी
अनंत गोलतकर
किसन वीरकर
सुखलाल रामलाल बंसकर
पांडूरंग विष्णू वाळके
फुलवरी मगरु
गुलाब कृष्णा खवळे
बाबूराव देवदास पाटील
लक्ष्मण नरहरी थोरात
ठमाबाई विठ्ठल सूर्यभान
गणपत रामा भुते
मुनशी वझीऱअली
दौलतराम मथुरादास
विठ्ठल नारायण चव्हाण
देवजी शिवन राठोड
रावजीभाई डोसाभाई पटेल
होरमसजी करसेटजी
गिरधर हेमचंद लोहार
सत्तू खंडू वाईकर
गणपत श्रीधर जोशी
माधव राजाराम तुरे(बेलदार)
मारुती बेन्नाळकर
मधूकर बापू बांदेकर
लक्ष्मण गोविंद गावडे
महादेव बारीगडी
कमलाबाई मोहित
सीताराम दुलाजी घाडीगावकर
 शंकरराव तोरस्कर 

(हुतात्म्यांची नावं माहिती सौजन्य विकीपीडिया)