Police Encounter: ଏନକାଉଣ୍ଟର କ’ଣ, କେଉଁ ଆଇନ ପୋଲିସକୁ ଏହା କରିବାକୁ କ୍ଷମତା ଦେଇଥାଏ? ଜାଣନ୍ତୁ ସବୁକିଛି

Laws For Encounter In India: ନିକଟରେ ମାଫିଆ ଡନ୍ ଅତିକ୍ ଅହମ୍ମଦଙ୍କ ଫେରାର ପୁଅ ଅସଦଙ୍କୁ ଝାନ୍ସୀରେ ଏକ ଏନକାଉଣ୍ଟରରେ ପୋଲିସ ହତ୍ୟା କରିଥିଲା । ତେବେ ଆପଣ ଜାଣନ୍ତି କି ଏନକାଉଣ୍ଟରର ଅର୍ଥ କ’ଣ? କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ପୋଲିସ ଏହି ପଦକ୍ଷେପ ନେଇଥାଏ । ଏହାକୁ ନେଇ ଆଇନ କ’ଣ କହୁଛି? ଆସନ୍ତୁ ଜାଣିବା ସବୁକିଛି ।

Police Encounter In India: ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶ ଏସଟିଏଫ ପୋଲିସ ପୂର୍ବତନ ସାଂସଦ ତଥା ଅତିକ୍ ଅହମ୍ମଦଙ୍କ ପୁଅ ଅସଦଙ୍କୁ ନିକଟରେ ଏନକାଉଣ୍ଟର କରି ହତ୍ୟା କରିଥିଲା । ଅହମ୍ମଦଙ୍କ ପୁଅ ଅସଦ ଗିରଫ ହେବା ଭୟରେ ଫେରାର ଥିଲେ । ତେବେ ଆପଣଙ୍କ ମନରେ କେବେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିବା ସ୍ୱାଭାବିକ ଯେ କ’ଣ ଏହି ଏନକାଉଣ୍ଟର । ଏହା କିପରି ଆରମ୍ଭ ହେଲା? ଏହା ବିଷୟରେ ଆଇନ କ’ଣ କହିଛି? ପୋଲିସ ଓ ଅପରାଧୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୁହାଁମୁହିଁ ହେବା ସମୟରେ ଏହି ଶବ୍ଦ ବହୁଥର ଶୁଣିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ଏନକାଉଣ୍ଟରରେ ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଅପରାଧୀ ମଧ୍ୟ ନିହତ ହୋଇଛନ୍ତି । ଏନକାଉଣ୍ଟର ପାଇଁ ଦେଶରେ ମାନବିକ ଅଧିକାର ଉପରେ ନଜର ରଖୁଥିବା NHRC ଓ ଭାରତର ସର୍ବୋଚ୍ଚ କୋର୍ଟ ମଧ୍ୟ ପୋଲିସ ଉପରେ ଏନକାଉଣ୍ଟରକୁ ନେଇ ଅନେକ ଥର ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଛନ୍ତି । ତେବେ ଆସନ୍ତୁ ଜାଣିବା ଏହା ବିଷୟରେ ସବୁକିଛି ।

ଏନକାଉଣ୍ଟରକୁ ନେଇ ଆଇନ ପୁସ୍ତକରେ କ'ଣ ଲେଖାଅଛି?
ଭାରତୀୟ ପେନାଲ କୋଡ (ଆଇପିସି) ଓ ଆଚାର ସଂହିତା (CrPC) କିମ୍ବା ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନର ଭାରତର ସମ୍ବିଧାନର କୌଣସି ସ୍ଥାନରେ ଏନକାଉଣ୍ଟର ଶବ୍ଦ କିମ୍ବା ପରିସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ କୌଣସି ଉଲ୍ଲେଖ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଦେଶରେ ଆଇନ ଶୃଙ୍ଖଳା ବଜାୟ ରଖିବା ପାଇଁ ପୋଲିସକୁ କିଛି କ୍ଷମତା ଦିଆଯାଇଛି ।

ଏହି ଅଧିକାରଗୁଡିକରେ, ଯେକୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଯିଏ ରାଜ୍ୟରେ ଆଇନ ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରିବାରେ ଏକ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରନ୍ତି, ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆସିଥିବା ଅଭିଯୋଗର ଯାଞ୍ଚ ନହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ହେପାଜତରେ ରଖିବାର ଅଧିକାର ପୋଲିସ ପାଖରେ ରହିଛି ।

କେଉଁ ପରିସ୍ଥିତିରେ ହୁଏ ଏନକାଉଣ୍ଟର?

• ଏପରି ସମୟରେ ଅନେକ ଥର ଯେତେବେଳେ ପୋଲିସ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ନିଜ ହେପାଜତରେ ନେଇଥାଏ କିମ୍ବା ଅପରାଧର ତଦନ୍ତ ପାଇଁ ନେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ, ଅଭ୍ୟାସଗତ ଅପରାଧୀମାନେ ବେଳେବେଳେ ପୋଲିସ ସାମ୍ନାରେ ଆତ୍ମସମର୍ପଣ କରିବାକୁ ମନା କରିଦିଅନ୍ତି, ଏପରି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପୋଲିସକୁ ସେମାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ବଳ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡେ । ଆଇନ ଆୟୋଗ ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଉଭୟ ପକ୍ଷ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ବଳ ପ୍ରୟୋଗ ପାଇଁ ଏନକାଉଣ୍ଟର ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରନ୍ତି ।

• ଆଇନର ଭାଷା ଅନୁଯାୟୀ, ଯେତେବେଳେ ଜଣେ ଅପରାଧୀ ପୋଲିସ୍ ସହିତ ବଳ ପ୍ରୟୋଗ କରେ, କିମ୍ବା ଏପରି କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରେ, ଏପରି ସମୟରେ ଯେତେବେଳେ ପୋଲିସ୍ ଆତ୍ମରକ୍ଷା କିମ୍ବା ଅପରାଧୀଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ କାଉଣ୍ଟର ଫୋର୍ସ ବ୍ୟବହାର କରେ, ସେତେବେଳେ ଏଭଳି ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଏନକାଉଣ୍ଟର କୁହାଯାଏ । ଯଦିଓ ଭାରତରେ ଏନକାଉଣ୍ଟର ପାଇଁ କୌଣସି ଆଇନ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ଏହି ପରିସ୍ଥିତିର ମୁକାବିଲା ପାଇଁ ଦେଶର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ନ୍ୟାୟାଳୟ ଏହି ଏନକାଉଣ୍ଟର ସମ୍ପର୍କରେ କିଛି ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାମା ଦେଇଛନ୍ତି ।

• ଏନକାଉଣ୍ଟରକୁ ନେଇ ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟଙ୍କ କ’ଣ ରହିଛି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ?

• ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟର ପ୍ରଥମ ଗାଇଡଲାଇନରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ଯେତେବେଳେ ବି ପୋଲିସ କୌଣସି ଗୁପ୍ତ ସୂଚନା ପାଇ, କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନ ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଯାଏ, ତାହା ପୂର୍ବରୁ ପୋଲିସ ଏହାକୁ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋନିକ୍ କିମ୍ବା ଲିଖିତ ଫର୍ମାଟରେ ରେକର୍ଡ ରୁଜୁ କରିବା ଆବଶ୍ୟକ ।

• ଯଦି ପୋଲିସର କାର୍ଯ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ନିହତ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ପୋଲିସ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ବିରୋଧରେ ତୁରନ୍ତ ଅପରାଧିକ ଏଫଆଇଆର ଦାଖଲ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

• ଏଫ୍ଆଇଆର୍ ପଞ୍ଜୀକୃତ ହେବା ପରେ ଘଟଣାର ନିରପେକ୍ଷ ତଦନ୍ତ ହେବା ଉଚିତ୍ । ଏହି ଘଟଣାର ସିଆଇଡି ଟିମ୍ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟ କୌଣସି ପୋଲିସ୍ ଷ୍ଟେସନ୍ ଦ୍ୱାରା ଯାଞ୍ଚ କରାଯିବା ଉଚିତ୍ । ଯାଞ୍ଚରେ, ଅପରାଧୀ, ଅପରାଧ ଓ ଘଟଣାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିବରଣୀ ଲିଖିତ ଆକାରରେ ଉପଲବ୍ଧ ହେବା ଉଚିତ୍ ।

• ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ କୌଣସି ପରିସ୍ଥିତିରେ ପୋଲିସର ଏନକାଉଣ୍ଟର ଉପରେ ଏକ ନିରପେକ୍ଷ ବିଚାର ବିଭାଗୀୟ ତଦନ୍ତ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଘଟଣା ପରେ ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟଙ୍କ ସହ ଘଟଣାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରିପୋର୍ଟ ବାଣ୍ଟିବା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରୁରୀ ଅଟେ ।

• ଏନକାଉଣ୍ଟର ପରେ ଘଟଣାର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରିପୋର୍ଟ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଦାଲତ ସହିତ ଲିଖିତ ଆକାରରେ ସେୟାର କରାଯିବା ଉଚିତ, ଯାହାକି ଘଟଣାର ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ଅଧିକାର ରହିଛି ।

ମାନବ ଅଧିକାର ଆୟୋଗର କ’ଣ ରହିଛି ନିର୍ଦ୍ଦେଶାବଳୀ?

• ଏନକାଉଣ୍ଟରର ଅଧୀନରେ ଥିବା ପୋଲିସ ଷ୍ଟେସନ ଘଟଣା ସମ୍ପର୍କରେ ସୂଚନା ପାଇବା ମାତ୍ରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦିଗକୁ ଧ୍ୟାନରେ ରଖି ତୁରନ୍ତ ଏକ ଏଫଆଇଆର ପଞ୍ଜୀକୃତ ହେବା ଉଚିତ, ଯଦି ତୁରନ୍ତ ଏଫଆଇଆର ପଞ୍ଜୀକୃତ ହୋଇନଥାଏ, ତେବେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ପୋଲିସ ଷ୍ଟେସନର ପୋଲିସ ଅଧିକାରୀ ଦୋଷୀ ରହିବେ । ଏହା ପାଇଁ ସେ ସିଧାସଳଖ ଦାୟୀ ।

• ଅଭିଯୁକ୍ତଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସହ ଜଡିତ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତଥ୍ୟ ଓ ପରିସ୍ଥିତିକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯିବା ଉଚିତ ଓ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ତୁରନ୍ତ ପଦକ୍ଷେପ ଗ୍ରହଣ କରାଯିବା ଉଚିତ୍ ।

• ମାନବ ଅଧିକାର ଆୟୋଗ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଏହି ଘଟଣାରେ ପୋଲିସ ନିଜେ ପ୍ରଥମ ପାର୍ଟି ହୋଇଥିବାରୁ ଏହି ଘଟଣାର ରାଜ୍ୟର ସ୍ୱଧୀନ ଯାଞ୍ଚ ସଂସ୍ଥା ସିଆଇଡି ଦ୍ୱାରା ତଦନ୍ତ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

• ମାନବ ଅଧିକାର ଆୟୋଗ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ ଏହି ଏନକାଉଣ୍ଟରର ତଦନ୍ତ ଚାରି ମାସ ମଧ୍ୟରେ ଶେଷ ହେବା ଉଚିତ ଓ ଯଦି ଏହି ଘଟଣାରେ ପୋଲିସ କର୍ମଚାରୀ ଦୋଷୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୁଅନ୍ତି, ତେବେ ସେମାନଙ୍କୁ ଅପରାଧୀ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରାଯିବା ସହ ହତ୍ୟା ମାମଲାରେ ଦୋଷୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

• ମାନବାଧିକାର କମିଶନ କହିଛନ୍ତି, ଏନକାଉଣ୍ଟରର ମାଜିଷ୍ଟ୍ରେଟ ତଦନ୍ତ ତିନି ମାସ ମଧ୍ୟରେ ଶେଷ ହେବା ଉଚିତ୍ । ଘଟଣା ପରେ ମୃତକଙ୍କ ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କୁ ଜଣାଇବା ପୋଲିସର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।

ଭାରତର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ନ୍ୟାୟାଳୟ ଓ ମାନବ ଅଧିକାର ଆୟୋଗର ପୋଲିସ୍ ଏନକାଉଣ୍ଟର ଉପରେ କଡା ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାମା ରହିଛି, ଦେଶର ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟରେ ପୋଲିସ୍ ଏନକାଉଣ୍ଟର ଉପରେ ସୁପ୍ରିମକୋର୍ଟ ଅନେକ ଥର ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଛନ୍ତି । ସେ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଆଇନ ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା ପାଇଁ ଅପରାଧୀଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରୁଥିବାବେଳେ ପୋଲିସ ଆତ୍ମରକ୍ଷା ପାଇଁ ଶେଷ ବିକଳ୍ପ ଭାବରେ ଏହି ଏନକାଉଣ୍ଟରକୁ ବାଛିବା ଉଚିତ୍ ।

ଏହି ମାମଲାରେ କୋର୍ଟ ଯେତେ କଠୋର ହୁଏ, ସେ ତାହା ନକଲି କି ଅସଲି ଏନକାଉଣ୍ଟରର ଶୁଣାଣି ସମୟରେ ପୋଲିସର ବୟାନରୁ ଜାଣିପରେ, ଭାରତର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ନ୍ୟାୟାଳୟ ଏକ ରାୟରେ ମଧ୍ୟ କହିଥିଲେ ଯେ, “ଯେଉଁମାନେ ଭାବନ୍ତି ଯେ ସେମାନେ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଫେକ୍ ଏନକାଉଣ୍ଟର କରି ଖସିଯିବେ, ଆମେ ସେହି ପୋଲିସ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ କହିବାକୁ ଚାହିଁବୁ, ଫାଶୀ ଦଣ୍ଡ ମଧ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଅପେକ୍ଷା କରିଛି ।"