અઝીમ પ્રેમજી બર્થડે સ્પેશિયલ: સાબુ, શૂઝ બનાવવાથી લઈને સોફ્ટવેર કંપની વિપ્રો સુધીની સફર, કહાની સૌથી મોટા દાનવીરની...

Indian Business Tycoon Azim Premji: અઝીમ પ્રેમજીનો આજે જન્મદિવસ છે. અઝીમ હાશિમ પ્રેમજી એક ભારતીય બિઝનેસ ટાયકૂન, રોકાણકાર, એન્જિનિયર અને પરોપકારી વ્યક્તિ છે. જેઓ સોફ્ટવેર કંપની વિપ્રો લિમિટેડના ચેરમેન હતા. હાલમાં તેઓ પ્રેમજી બોર્ડના બિન-કાર્યકારી સભ્ય અને સ્થાપક અધ્યક્ષ છે. અઝીમ પ્રેમજીનો આજે જન્મદિવસ છે. તેમનો જન્મ 24 જુલાઈ 1945ના રોજ બોમ્બેમાં થયો હતો. જે હવે મુંબઈ તરીકે ઓળખાય છે. વિપ્રો તેમના નેતૃત્વમાં એટલો બધો વિકાસ પામ્યો કે 21મી સદી સુધીમાં પ્રેમજી સોફ્ટવેર ઉદ્યોગમાં વિશ્વ અગ્રણી બની ગયા. તેમની ગણના વિશ્વના સૌથી અમીર લોકોમાં થવા લાગી.

પ્રેમજી મુસ્લિમ પરિવારમાંથી છે. 1947માં દેશના વિભાજન પછી પણ તેમના પરિવારે ભારતમાં જ રહેવાનું પસંદ કર્યું. જ્યારે પ્રેમજીનો જન્મ થયો ત્યારે તેમના પિતાએ વેસ્ટર્ન ઈન્ડિયન વેજીટેબલ પ્રોડક્ટ્સ લિમિટેડની સ્થાપના કરી. પ્રેમજી સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ કરવા ગયા પરંતુ તેમના પિતાનું 1966માં અવસાન થયું. તેમનો અભ્યાસ સ્થગિત કરી તેઓ તેમના પિતાના વ્યવસાયને સંભાળવા માટે ભારત પાછા ફર્યા અને ગ્રાહક ઉત્પાદનો કરવાનું શરૂ કર્યું. સાબુ, પગરખાં, લાઇટબલ્બ, હાઇડ્રોલિક સિલિન્ડર જેવી પ્રોડક્ટનું ઉત્પાદન કરવાનું શરૂ કર્યું. તેમણે સત્તાવાર રીતે 1999માં સ્ટેનફોર્ડમાંથી ડિસ્ટન્સ એજ્યુકેશન સિસ્ટમ દ્વારા ડિગ્રી પૂર્ણ કરી.

પ્રેમજીએ 1977માં કંપનીનું નામ બદલીને વિપ્રો કરી દીધું અને 1979માં જ્યારે ભારત સરકારે IBMને દેશ છોડવાનું કહ્યું ત્યારે તેમણે કંપનીને કોમ્પ્યુટર બિઝનેસ તરફ લઈ જવાનું શરૂ કર્યું. વિપ્રોએ 1980ના દાયકામાં ભારતમાં વેચાણ માટે કમ્પ્યુટર હાર્ડવેરનું ઉત્પાદન કરવા માટે ઘણી સફળ આંતરરાષ્ટ્રીય ભાગીદારી કરી. પાછળથી સોફ્ટવેરનો યુગ આવ્યો. પોતાની કંપનીને વધુ આકર્ષક બનાવી. શ્રેષ્ઠ લોકોને નોકરીએ રાખ્યા. સોફ્ટવેર ડેવલપર્સ તરીકે તેમની કંપનીએ ખૂબ સારું કામ કર્યું. તેમની પ્રોડક્ટની કિંમત અમેરિકાની સરખામણીમાં ઘણી ઓછી રાખવામાં આવી હતી. તેમની કંપની વિપ્રોએ યુએસમાં કસ્ટમ સોફ્ટવેરની નિકાસ કરવાનું શરૂ કર્યું. જેના કારણે તેમનો બિઝનેસ વૈશ્વિક સ્તરે વધવા લાગ્યો. 1990 ના દાયકાના અંતમાં શેરબજાર વિપ્રોના શેરો આસમાને પહોંચ્યા અને પ્રેમજી વિશ્વના સૌથી ધનિક ઉદ્યોગપતિ બન્યા. કંપનીએ આ પદ જાળવી રાખ્યું છે.

પ્રેમજી સંપત્તિની બાબતમાં વિશ્વ પ્રસિદ્ધ છે પરંતુ તેઓ સેવાભાવી અને પરોપકારી પણ છે. તેમણે 2001માં બિન-લાભકારી અઝીમ પ્રેમજી ફાઉન્ડેશનની સ્થાપના કરી હતી. તેમણે ફાઉન્ડેશન ટુ એડવાન્સ એલિમેન્ટરી એજ્યુકેશન દ્વારા સમગ્ર ભારતમાં ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં 16000 થી વધુ શાળાઓમાં કોમ્પ્યુટર-સહાયિત શિક્ષણનો વિસ્તાર કરવામાં મદદ કરી.

જાણો તેમના જીવન સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો...

- અઝીમ પ્રેમજીનો જન્મ 24 જુલાઈ 1945ના રોજ મુંબઈમાં થયો હતો. તેમના પિતા મોહમ્મદ હાસમ પ્રેમજી ગુજરાતના કચ્છ પ્રદેશના હતા.
- અઝીમ પ્રેમજીના પિતાએ 29 ડિસેમ્બર, 1945ના રોજ વેસ્ટર્ન ઈન્ડિયા વેજીટેબલ પ્રોડક્ટ્સ લિમિટેડનો પાયો નાખ્યો હતો. બાદમાં આ નામ બદલીને વિપ્રો કરવામાં આવ્યું.
- અઝીમ પ્રેમજી ભારતના ત્રીજા સૌથી અમીર વ્યક્તિ છે. તેમનો 1 હજાર અબજ રૂપિયાથી વધુનો બિઝનેસ 67 દેશોમાં ફેલાયેલો છે. તેમની સોફ્ટવેર કંપની વિપ્રોમાં 1.25 લાખથી વધુ કર્મચારીઓ કાર્યરત છે.
- અઝીમ પ્રેમજી તેમની સાદગી અને દાનત માટે જાણીતા છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ઘણી બધી સંપત્તિના માલિક હોવા છતાં તે હજી પણ ઇકોનોમી ક્લાસમાં મુસાફરી કરે છે. તેમણે પોતાની જ કંપનીના કર્મચારી પાસેથી સેકન્ડ હેન્ડ કાર ખરીદી હતી.
- 2005માં ભારત સરકારે પ્રેમજીને ત્રીજા સર્વોચ્ચ સન્માન પદ્મ ભૂષણથી સન્માનિત કર્યા હતા. 2011માં તેમને દેશના બીજા સર્વોચ્ચ નાગરિક પુરસ્કાર પદ્મ વિભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.
- પ્રેમજીએ જાન્યુઆરી 2001માં અઝીમ પ્રેમજી ફાઉન્ડેશનની સ્થાપના કરી હતી. તે દેશભરની શાળાઓને સુધારવાનું કામ કરે છે.
- પ્રેમજી વોરેન બફે અને બિલ ગેટ્સ દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલ 'ધ ગિવિંગ પ્લેજ' અભિયાનનો પણ એક ભાગ છે. પ્રેમજી, પ્રથમ ભારતીય અને જોડાનાર ત્રીજા બિન-અમેરિકન છે, તેમણે તેમની કુલ સંપત્તિના લગભગ 25 ટકા દાન કર્યું છે અને બાકીનું તેઓ આગામી પાંચ વર્ષમાં કરશે.
- અઝીમ પ્રેમજીએ યાસ્મીન સાથે લગ્ન કર્યા હતા. પ્રેમજીને બે પુત્રો રિશાદ અને તારિક છે.

પ્રેમજીનું પ્રારંભિક જીવન
અઝીમ પ્રેમજીનો જન્મ 24 જુલાઈ 1945ના રોજ મુંબઈમાં થયો હતો અને તેમનું પૂરું નામ અઝીમ હાશિમ પ્રેમજી છે. તેમના પિતા હાશિમ પ્રેમજી એક જાણીતા ઉદ્યોગપતિ હતા જેઓ બર્માના રાઇસ કિંગ તરીકે જાણીતા હતા. ભારત-પાકિસ્તાનના ભાગલા દરમિયાન ઝીણાએ તેમના પિતા હાશિમ પ્રેમજીને પાકિસ્તાન જવાનું કહ્યું, પરંતુ હાશિમ પ્રેમજીએ ભારતમાં જ રહેવાનું પસંદ કર્યું. એવું પણ કહેવાય છે કે અઝીમ પ્રેમજીના પિતાને પાકિસ્તાનના પ્રથમ નાણામંત્રી બનવાની તક મળી હતી પરંતુ તેમણે ભારતમાં જ રહેવાનું પસંદ કર્યું અને અહીં પોતાનો બિઝનેસ વધારવાનું નક્કી કર્યું.

એન્જિનિયરની ડીગ્રીના માલિક પ્રેમજી ઉદ્યોગના સમ્રાટ બન્યા
અઝીમ પ્રેમજી પાસે કેલિફોર્નિયા, યુએસએની સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરિંગમાં બેચલર ઑફ સાયન્સની ડિગ્રી છે, જે એન્જિનિયરિંગમાં ગ્રેજ્યુએટ ડિગ્રીની સમકક્ષ ગણવામાં આવે છે. ઓગસ્ટ 1966માં પિતાના અવસાન બાદ તેમને ભારત પરત ફરવું પડ્યું હતું. તે સમયે તે 21 વર્ષના હતા, પરંતુ તેમણે પિતા દ્વારા છોડેલા વારસાને એવી રીતે આગળ વધાર્યો કે તે ઉદ્યોગ માટે એક ઉદાહરણ બની ગયા.

કોવિડ મહામારીમાં પણ ખુલ્લા હાથે દાન કર્યું
ગયા વર્ષે કોવિડ મહામારીના વિનાશ વચ્ચે વિપ્રો લિમિટેડ, વિપ્રો એન્ટરપ્રાઇઝ લિમિટેડ અને અઝીમ પ્રેમજી ફાઉન્ડેશને અભૂતપૂર્વ સ્વાસ્થ્ય અને માનવતાવાદી સંકટનો સામનો કરવા માટે 1125 કરોડ રૂપિયા આપ્યા છે. કોરોના મહામારી સામે લડવા માટે કરવામાં આવેલી જાહેરાત હેઠળ અઝીમ પ્રેમજી ફાઉન્ડેશને રૂ. 1,000 કરોડ, વિપ્રો લિમિટેડ કંપનીએ રૂ. 100 કરોડ, જ્યારે વિપ્રો એન્ટરપ્રાઇઝ લિમિટેડે અન્ય રૂ. 25 કરોડ આપ્યા છે.

અઝીમ પ્રેમજીની દાનવીરતાની એક ઝલક
જેમ તમે જાણો છો કે સીએસઆર એટલે કે કોર્પોરેટ સોશિયલ રિસ્પોન્સિબિલિટી હેઠળ મોટા કોર્પોરેટને સામાજિક કલ્યાણ માટે ચોક્કસ રકમ આપવાની હોય છે, પરંતુ અઝીમ પ્રેમજી એવા વ્યક્તિ છે જે આ ઉમદા કાર્ય કરી રહ્યા છે, કારણ કે આમ કરવાની કોઈ મજબૂરી નહોતી. અઝીમ પ્રેમજીએ અઝીમ પ્રેમજી ફાઉન્ડેશનને લગભગ 1.45 લાખ કરોડ રૂપિયાના શેર આપ્યા છે. છેલ્લા 5 વર્ષોમાં અઝીમ પ્રેમજી ફાઉન્ડેશન દ્વારા લગભગ 150 NGO ને આર્થિક મદદ આપવામાં આવી છે અને તેઓએ કોરોના સામે લડવા માટે ઘણા ચેરિટી કાર્યો પણ કર્યા છે.

આઇટી સમ્રાટ તરીકે લોકપ્રિયતા મેળવી
અઝીમ પ્રેમજીને અનૌપચારિક રીતે ભારતીય IT ઉદ્યોગના સમ્રાટ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તેઓ તેમના પરોપકાર માટે વિશ્વ વિખ્યાત છે. અઝીમ પ્રેમજી માત્ર વિપ્રોને દેશની IT કંપનીઓમાં અગ્રણી સ્થાન અપાવનાર પ્રખ્યાત ઉદ્યોગપતિ નથી, પરંતુ એક ઉદ્યોગપતિ પણ છે જેઓ દેશમાં પરોપકારમાં મોખરે છે.

વિપ્રોની રચના કેવી રીતે થઈ, કેવી રીતે વેપાર વધાર્યો?
વિપ્રો શરૂઆતમાં સાબુ અને વનસ્પતિ તેલના વ્યવસાયમાં હતી. પરંતુ 1970ના દાયકામાં અઝીમ પ્રેમજીએ અમેરિકન કંપની સેન્ટીનેલ કોમ્પ્યુટર કોર્પોરેશન સાથે હાથ મિલાવ્યો અને ત્યારબાદ વિપ્રોએ પાછળ વળીને જોયું નથી. અઝીમ પ્રેમજીએ 1980માં વિપ્રોને આઈટી કંપની તરીકે રજૂ કર્યું અને કંપનીએ પર્સનલ કોમ્પ્યુટર બનાવવાની સાથે સોફ્ટવેર સેવાઓ પૂરી પાડવાનું શરૂ કર્યું. આ પછી જ કંપનીનું નામ બદલીને વિપ્રો કરવામાં આવ્યું. આઈટી કંપની વિપ્રોના ચેરમેન અને મેનેજિંગ ડિરેક્ટર અઝીમ પ્રેમજી 30 જુલાઈ 2019ના રોજ નિવૃત્ત થયા છે, પરંતુ તેમણે પોતાની છાપ એવી રીતે છોડી છે કે તેમની કંપની અને તેમની સાથે જોડાયેલા લોકો તેમને માત્ર એક તેજસ્વી વ્યક્તિત્વ તરીકે જ જાણે છે.

અઝીમ પ્રેમજીનું સન્માન
અઝીમ પ્રેમજીને વેપાર અને વાણિજ્ય ક્ષેત્રે તેમના ઉત્કૃષ્ટ કાર્ય માટે 2005 માં ભારત સરકાર દ્વારા પદ્મ ભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા અને 2011 માં તેમને પદ્મ વિભૂષણથી નવાજવામાં આવ્યા હતા, જે ભારત સરકારનું બીજું સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન છે. 2010 માં તેમને એશિયાવીક દ્વારા વિશ્વના 20 સૌથી શક્તિશાળી પુરુષોમાંના એક તરીકે પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. ટાઈમ મેગેઝિનના વિશ્વના 100 સૌથી પ્રભાવશાળી લોકોમાં બે વખત એટલે કે વર્ષ 2004 અને 2011માં તેમનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. 

વર્ષ 2000 માં તેમને મણિપાલ એકેડેમી ઓફ હાયર એજ્યુકેશન દ્વારા માનદ ડોક્ટરેટ આપવામાં આવી હતી. 2006માં અઝીમ પ્રેમજીને નેશનલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ઇન્ડસ્ટ્રિયલ એન્જિનિયરિંગ, મુંબઈ દ્વારા લક્ષ્મી બિઝનેસ વિઝનરી પુરસ્કાર આપવામાં આવ્યો હતો. 2009 માં તેમને તેમના ઉત્કૃષ્ટ પરોપકારી કાર્ય માટે મિડલટાઉન, કનેક્ટિકટની વેસ્લીયન યુનિવર્સિટી તરફથી માનદ ડોક્ટરેટની પદવી એનાયત કરવામાં આવી હતી. 2013માં તેમને ET લાઇફટાઇમ એચિવમેન્ટ એવોર્ડ મળ્યો અને 2015 માં મૈસુર યુનિવર્સિટીએ તેમને માનદ ડોક્ટરેટની પદવી એનાયત કરી, જ્યારે એપ્રિલ 2017 માં ઇન્ડિયા ટુડે મેગેઝિને 2017 ના ભારતના 50 સૌથી શક્તિશાળી લોકોની યાદીમાં તેમને 9મું સ્થાન આપ્યું.

અઝીમ પ્રેમજીની ઉદારતાના તમામ ચાહકો, સુપ્રીમ કોર્ટે પણ વખાણ કર્યા

જાણો શું કેસ હતો?
હકીકતમાં સુપ્રીમ કોર્ટમાં આવેલા આ કેસમાં આર સુબ્રમણ્યમે અઝીમ પ્રેમજી અને તેમના સહયોગીઓ વિરુદ્ધ 70 થી વધુ કેસ દાખલ કર્યા હતા. પરંતુ તેમને પાછળથી ખબર પડી કે તેણે આ કેસોને ખોટી રીતે રજૂ કર્યા. ત્યારબાદ સુબ્રમણ્યમે કેસ પાછો ખેંચવાનો નિર્ણય લીધો હતો. જ્યારે સુબ્રમણ્યમે પોતાના કૃત્યોનો પસ્તાવો કર્યો ત્યારે પ્રેમજીનું પણ દિલ તૂટી ગયું હતું. તેમણે ઉદારતા બતાવી અને સુબ્રમણ્યમને માફ કરી દીધા.

જાણો બેન્ચે શું કહ્યું
જસ્ટિસ સંજય કિશન કૌલ અને એમએમ સુંદરેશની બેન્ચે કહ્યું, "અમને એ નોંધતા આનંદ થાય છે કે અઝીમ હાશમ પ્રેમજીએ આ બાબતે રચનાત્મક વલણ અપનાવ્યું છે. તેઓ આર સુબ્રમણ્યમના ભૂતકાળના વર્તનને માફ કરવા માટે સંમત થયા છે, ખાસ કરીને તેમની નાણાકીય સમસ્યાઓને ધ્યાનમાં રાખીને અને પ્રેમજીની કંપનીઓને લેણી રકમ અંગે દયાળુ દૃષ્ટિકોણ લેવા માટે પણ.' બેન્ચે વધુમાં કહ્યું હતું કે, "હાલની કાર્યવાહીએ દર્શાવ્યું છે કે જ્યાં સુધી તમામ પક્ષો પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતા જોવા માટે તૈયાર છે ત્યાં સુધી કંઈ પણ અશક્ય નથી." 

આર સુબ્રમણ્યમને લાગ્યું છે કે દાખલ કરાયેલા 70 થી વધુ કેસોને ખોટી રીતે રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. તે તેના ભૂતકાળના વર્તન માટે પસ્તાવો કરવા માંગે છે અને તેના જીવનમાં એક નવો અધ્યાય શરૂ કરવા માંગે છે.'

કેસો રદ કરવામાં આવશે
સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે આર સુબ્રમણ્યમ દ્વારા દાખલ કરાયેલા તમામ 70 કેસ રદ કરવામાં આવશે. કોર્ટે કહ્યું કે સુબ્રમણ્યમ તેમના ભૂતકાળના વર્તનથી દુખી છે અને તેમના જીવનમાં એક નવો અધ્યાય શરૂ કરવા માંગે છે. આર સુબ્રમણ્યમ ઈન્ડિયન અવેક ફોર ટ્રાન્સપરન્સીના વડા છે. તેમણે 45,000 કરોડ રૂપિયાના ગેરકાયદે ટ્રાન્સફરનો આરોપ લગાવ્યો હતો.

કાર પાર્કિંગવાળો રસપ્રદ કિસ્સો
જ્યાં અઝીમ પ્રેમજી તેમની ઓફિસના પરિસરમાં કાર પાર્ક કરતા હતા, ત્યાં એક દિવસ એક કર્મચારીએ કાર પાર્ક કરી હતી. જ્યારે કંપનીના અધિકારીઓને આ અંગેની જાણ થઈ ત્યારે આ જગ્યા માત્ર પ્રેમજીની કાર પાર્ક કરવા માટે જાહેર કરવામાં આવી હતી. જ્યારે અઝીમ પ્રેમજીને આ વાતની જાણ થઈ તો તેમણે આ નિયમનો વિરોધ કર્યો. તેમણે કહ્યું, “કોઈપણ વ્યક્તિ ત્યાં પોતાની કાર પાર્ક કરી શકે છે. જો મારે ત્યાં મારી કાર પાર્ક કરવી હોય તો મારે અન્ય લોકો પહેલા ઓફિસે આવવું જોઈએ.

દાનવીર કર્ણ જેવી એક પરોપકારી છે ગાથા 
દાનવીર કર્ણ વિશે આપણે બધા જાણીએ છીએ. જે કોઈ તેની પાસે માંગવા આવ્યો, તે ક્યારેય ખાલી હાથે પાછો ફર્યો નહીં. અઝીમ પ્રેમજીએ તેમની કમાણીનો મોટો હિસ્સો સખાવતી કાર્યોમાં ખર્ચ્યો હતો. તેમણે ફાઉન્ડેશનના નામે પોતાના શેરના 60 થી વધુ શેર ટ્રાન્સફર કરી દીધા છે. આ સંસ્થા ભારતના ઘણા રાજ્યોમાં શાળા શિક્ષણથી માંડીને અન્ય ઘણા કાર્યોમાં સંકળાયેલી છે.