ગીતામાં ઉલ્લેખ છે આ 18 મહત્વપૂર્ણ યોગ: ખરેખર જીવનમાં અપનાવશો તો મળી જશે મોક્ષ

ગીતામાં યોગ શબ્દનો ઉપયોગ અનેક અર્થોમાં થયો છે, પરંતુ દરેક યોગ આખરે ભગવાનને મળવાના માર્ગ સાથે જોડાય છે. યોગ એટલે પરમાત્મા સાથે આત્માનું મિલન. ગીતામાં યોગના ઘણા પ્રકારો છે, પરંતુ મુખ્યત્વે ત્રણ યોગ માણસ સાથે વધુ સંબંધિત છે. આ ત્રણ યોગ છે જ્ઞાનયોગ, કર્મયોગ અને ભક્તિયોગ. મહાભારતના યુદ્ધ દરમિયાન જ્યારે અર્જુન સંબંધોમાં ફસાઈ રહ્યો હતો, ત્યારે ભગવાન કૃષ્ણે ગીતામાં અર્જુનને કહ્યું હતું કે જીવનમાં સૌથી મોટો યોગ કંઈક બીજો છે, તે કર્મયોગ છે.

તેમણે કહ્યું હતું કે કર્મયોગથી કોઈ મુક્ત થઈ શકતું નથી, તેઓ પોતે પણ કર્મયોગથી બંધાયેલા છે. કર્મયોગ ભગવાનને પણ બંધનમાં રાખે છે. ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ અર્જુનને કહ્યું હતું કે ભગવાન શિવથી મોટો કોઈ તપસ્વી નથી અને તેઓ કૈલાસ પર ધ્યાન યોગ મુદ્રામાં લીન રહે છે. શ્રી કૃષ્ણ યોગે અર્જુનને 18 પ્રકારના યોગ આસનોની માહિતી આપીને તેમના મનની મલિનતામાંથી મુક્ત કર્યા હતા. આ 18 યોગ મુદ્રાઓ શું છે? ગીતામાં જણાવેલ શ્રી કૃષ્ણના આ જ્ઞાનને પણ જાણીએ.

ગીતામાં યોગની આ મુખ્ય મુદ્રાઓનો ઉલ્લેખ 

વિષાદ યોગ
ઉદાસી એટલે દુ:ખ. જ્યારે અર્જુને પોતાની જાતને યુદ્ધમાં પોતાના સગાવ્હાલાને જોયા ત્યારે તે ગમગીન થઈ ગયો. નિરાશા અને પ્રિયજનોના વિનાશનો ડર તેના મન પર હાવી થવા લાગ્યો. ત્યારે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ અર્જુનના મનમાંથી આ ડર દૂર કરવાનો પ્રયાસ કર્યો. શ્રી કૃષ્ણએ અર્જુનને જે ઉપદેશ આપ્યો તે ગીતા બની. તેણે પહેલા અર્જુનને વિષાદ યોગમાંથી દૂર કર્યો અને તેને યુદ્ધ માટે તૈયાર કર્યો.

સાંખ્ય યોગ
સાંખ્ય યોગ દ્વારા ભગવાન કૃષ્ણએ માણસની પ્રકૃતિ અને તેનામાં રહેલા તત્વો વિશે સમજાવ્યું. તેમણે અર્જુનને કહ્યું કે જ્યારે પણ કોઈ માણસને લાગે છે કે દુ:ખ અથવા ઉદાસી તેના પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે, ત્યારે તેણે સાંખ્ય યોગ એટલે કે પુરુષ પ્રકૃતિનું વિશ્લેષણ કરવું જોઈએ. માણસ પાંચ સાંખ્ય, અગ્નિ, જળ, માટી, વાયુનો બનેલો છે. અંતે માણસ આમાં ભળી જાય છે.

કર્મ યોગ
ભગવાન કૃષ્ણે અર્જુનને કહ્યું કે જીવનમાં સૌથી મોટો યોગ કર્મયોગ છે. દેવતાઓ પણ આ યોગથી બચી શકતા નથી. દરેક વ્યક્તિ કર્મયોગથી બંધાયેલો છે. દરેકે કાર્ય કરવું પડશે. આ બંધનમાંથી કોઈ મુક્ત થઈ શકતું નથી. સાથે જ એ પણ સમજાવ્યું છે કે કર્મ કરવું એ માણસનો પ્રથમ ધર્મ છે. તેમણે અર્જુનને સમજાવ્યું કે સૂર્ય અને ચંદ્ર પણ તેમની ક્રિયાના માર્ગ પર સતત કાર્યરત રહે છે. તમારે પણ સક્રિય રહેવું પડશે.

જ્ઞાન યોગ
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ અર્જુનને કહ્યું કે જ્ઞાન અમૃત સમાન છે. જે પીવે છે તેને ક્યારેય કોઈ બાંધી શકતું નથી. આ જગતમાં જ્ઞાન સિવાય બીજું કંઈ નથી. જ્ઞાન માણસને કર્મના બંધનમાં રહીને પણ ભૌતિક સંપર્કથી મુક્ત બનાવે છે.

કર્મ વૈરાગ્ય યોગ
ભગવાને અર્જુનને કહ્યું કે કોઈ પણ કર્મથી મુક્ત નથી, તે સાચું છે, પરંતુ કંઈપણ મેળવવા કે ફળ મેળવવા માટે કર્મ ક્યારેય ન કરવું જોઈએ. તેનું પરિણામ ક્યારે મળશે અને શું મળશે તેનો વિચાર કર્યા વિના માણસે પોતાનું કામ કરવું જોઈએ. કર્મના ફળની ચિંતા ન કરવી જોઈએ. ભગવાન ખરાબ કાર્યોનું ખરાબ પરિણામ આપે છે અને સારા કાર્યોનું સારું પરિણામ આપે છે.

ધ્યાન યોગ
ધ્યાન યોગ દ્વારા વ્યક્તિ પોતાનું મૂલ્યાંકન કરવાનું શીખે છે. દરેક વ્યક્તિએ આ યોગ કરવો જરૂરી છે. ધ્યાન યોગમાં મન અને મનનું મિલન હોય છે અને આવી સ્થિતિમાં બંને શાંત હોય છે અને વિચલિત થતા નથી. ધ્યાન યોગ વ્યક્તિને શાંત અને વિચારશીલ બનાવે છે.

વિજ્ઞાન યોગ
આ યોગમાં મન કોઈ શોધમાં નીકળે છે. સત્યની શોધ એ વિજ્ઞાન યોગનો એક ભાગ છે. કોઈ પણ સંકોચ વિના આ માર્ગ પર ચાલવું જોઈએ. વિજ્ઞાન યોગ માત્ર તપ યોગ તરફ દોરી જાય છે.

અક્ષર બ્રહ્મ યોગ
શ્રી કૃષ્ણે અર્જુનને કહ્યું કે બ્રહ્મા, અધિદેવ, આધ્યાત્મિકતા અને આત્મ-નિયંત્રણ અક્ષર બ્રહ્મ યોગની પ્રાપ્તિથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. માણસે પોતાનું ભૌતિક જીવન શૂન્યથી જીવવું જોઈએ. અક્ષર બ્રહ્મ યોગ માટે વ્યક્તિએ પોતાની અંદરના દરેક વિચાર અને સોચને બહાર કાઢવો પડશે. મનને નવેસરથી શુદ્ધ કરીને આ યોગ કરવાનો છે.

રાજ વિદ્યા ગુહ્ય યોગ
આ યોગમાં સ્થિર રહેવાથી પરમ બ્રહ્મના જ્ઞાનથી રૂબરૂ થવાય છે. આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે વ્યક્તિએ રાજ વિદ્યા ગુહ્ય યોગને આત્મસાત કરવો જોઈએ. જે તેને ગ્રહણ કરે છે તે જ બધા બંધનોમાંથી મુક્ત થઈ શકે છે.

વિભૂતિ વિસ્તારા યોગ
વિભૂતિ વિશાલ યોગ દ્વારા જ માણસ ભગવાનની નજીક પહોંચે છે. આ યોગ દ્વારા સાધક બ્રહ્મમાં સમાઈ જાય છે અને તેને ભગવાનના માર્ગે પ્રશસ્ત કરે છે.

વિશ્વરૂપ દર્શન યોગ
જ્યારે વ્યક્તિ આ યોગ કરે છે, ત્યારે તેને ભગવાનના સાર્વત્રિક સ્વરૂપના દર્શન થાય છે. આ અનંત યોગ માનવામાં આવે છે. ઈશ્વર સુધી વિરાટ રૂપ યોગના માધ્યમથી પોતાનું રૂપ પ્રાપ્ત કર્યું છે.

ભક્તિ યોગ
ભગવાનની પ્રાપ્તિ માટે ભક્તિ યોગ શ્રેષ્ઠ યોગ છે. આ યોગ વિના ભગવાન મળી શકતા નથી. જે માણસમાં ભક્તિ નથી તે ક્યારેય ભગવાનને શોધી શકતો નથી.

ક્ષેત્ર વિભાગ યોગ
ક્ષેત્ર વિભાગ યોગ એ એકમાત્ર સાધન છે, જેના દ્વારા માણસ આત્મા, ભગવાન અને જ્ઞાનના ઊંડા રહસ્યો જાણવા માટે સક્ષમ થાય છે. જે સાધકો આ યોગમાં લીન થાય છે તે જ યોગી છે.

ગીતામાં વર્ણવેલ આ યોગ વર્તમાન સમયમાં માણસની જરૂરિયાત છે. જે તેને અપનાવે છે તે જ ખરેખર પોતાનું જીવન સંપૂર્ણ રીતે જીવી શકે છે.