બાપ-દાદાની સંપત્તિમાં આ તારીખ પહેલાં ભાગ પડ્યા હોય તો દીકરીને ના મળે અધિકાર, આ છે કાયદો

Property Rights: સામાન્ય રીતે એવું માનવામાં આવતું હોય છે કે દીકરો તો કુળદીપક છે તે સંપત્તિનો વારસદાર ગણાય છે પરંતુ દીકરી તો પારકા ઘરે જતી હોય છે. ત્યારે દીકરીના હક વિશે શું? દીકરી હવે મા બાપની સંપત્તીમાં સીધી ભાગીદાર ગણાય છે. માત્ર લગ્નમાં છોકરીને પૂરતું દહેજ આપવામાં આવે છે, તેનો અર્થ એ નથી કે તેણીની તેના પરિવારની મિલકત પર પોતાનો અધિકાર ગુમાવે છે. આ વાત બોમ્બે હાઈકોર્ટની ગોવા બેંચનું કહેવું છે. આ લેખમાં આપણે જાણીશું કે મિલકતમાં સ્ત્રીને કયા અધિકારો છે. ભલે કાયદાઓ બદલાય પણ આજની દીકરીઓ એટલી સમજુ હોય છે કે બાપની સંપત્તિમાં ફક્ત ભાઈનો હક હોવાનું માની ક્યારેય હક માગવા આવતી જ નથી. ભાઈ કહે એ દિવસે આવીને સહી કરીને જતી રહે છે. એ સમજે છે કે પિતાએ ભાઈ માટે મહેનત કરીને ભેગું કર્યું છે. મારે તો મારી સાસરીનું જે છે એ મારા માટે અગત્યનું છે. જો મારા ઘરમાં નણંદ હક માગતી નથી તો હું શા માટે માગું....ભારતમાં છોકરીઓનો ઉછેર એવી રીતે કરવામાં આવે છે કે લગ્ન પહેલાં તેમને શીખવવામાં આવે છે કે તેમનું પોતાનું ઘર કોઈ બીજું હશે અને લગ્ન પછી બતાવવામાં આવે છે કે તે કોઈ બીજા ઘરમાંથી આવી છે. આ બે વાર્તાઓ વચ્ચે ફસાયેલી, ઘણી સ્ત્રીઓને તેમના નાણાકીય અને સંપત્તિના અધિકારો ખબર નથી. 

વૈવાહિક સંપત્તિ પર મહિલાઓનો અધિકાર-
આના બે પાસાં છે. પ્રથમ જો મિલકત સ્વ હસ્તગત કરવામાં આવી હોય. આ કિસ્સામાં જો કોઈ વ્યક્તિ કોઈપણ વસિયત વિના મૃત્યુ પામે છે, તો સંપત્તિ તેના પુત્ર અને પુત્રીઓમાં સમાન રીતે વહેંચવામાં આવશે. આ સાથે જો મૃત્યુ પામેલ વ્યક્તિના પતિ કે પત્ની જીવિત હોય અથવા તેમની માતા હોય તો તેમને પણ મિલકત પર હક્ક મળશે તે વ્યક્તિને મળશે, તેના પર અન્ય કોઈ અધિકારનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં. બીજું પાસું પૈતૃક મિલકતનું છે. પૈતૃક સંપત્તિ પરનો અધિકાર જન્મથી જ નિશ્ચિત છે. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ, 1956 માં, પ્રથમ ઘરમાં જન્મેલા પુત્રોને મિલકતનો અધિકાર મળ્યો હતો, પુત્રીઓને પરિવારના સભ્યો તરીકે ગણવામાં આવતા હતા, જેમના ભરણપોષણની જવાબદારી પરિવારની હતી. લગ્ન પછી પરિવારમાં પુત્રીનું સભ્યપદ સમાપ્ત થઈ જશે અને તેના ભરણપોષણની જવાબદારી તેના સાસરિયાંઓની રહેશે. 2005માં કાયદો બદલવામાં આવ્યો હતો.

સાસરીની મિલકત પર મહિલાઓનો અધિકાર-
અહીં પણ બે પાસાં છે. પ્રથમ જો મિલકત પતિની કમાણી હોય. આ કિસ્સામાં, પત્ની ક્લાસ વન એરમાં  આવે છે. ક્લાસ વન એરમાં પત્ની, બાળકો, માતા આવે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ વસિયત વિના મૃત્યુ પામે છે, તો તેની મિલકત તેના તમામ વર્ગોમાં એક વર્ષમાં સમાન રીતે વહેંચવામાં આવે છે. પરંતુ જો તે વ્યક્તિ વસિયતમાં કોઈને પોતાનો વારસદાર બનાવે તો તે મિલકત તેના વારસદારને જ જશે. બીજું પાસું એ છે કે જો મિલકત પૈતૃક હોય અને પતિનું મૃત્યુ થાય તો તે મિલકતમાંથી સ્ત્રીને કોઈ હિસ્સો નહીં મળે. જો કે, તેણીને સાસરિયાંના ઘરમાંથી કાઢી મુકી શકાતી નથી અને તેના પતિના મૃત્યુ પછી, સાસરિયાંઓએ મહિલાને ભરણપોષણ ચૂકવવું પડશે. કોર્ટ નક્કી કરે છે કે આ ભરણપોષણ કેટલું હોવું જોઈએ. મહિલા અને તેના સાસરિયાઓની આર્થિક સ્થિતિ અનુસાર.જો મહિલાને સંતાનો હોય તો તેમને પિતાના હિસ્સાની સંપૂર્ણ મિલકત મળશે. વિધવા મહિલાને તેના સાસરિયાંઓ તરફથી જ્યાં સુધી તે ફરીથી લગ્ન ન કરે ત્યાં સુધી ભરણપોષણ આપવામાં આવશે.

છૂટાછેડાના કિસ્સામાં મહિલાઓના અધિકારો-
જો કોઈ મહિલા તેના પતિથી અલગ થવા માંગે છે, તો હિન્દુ મેરેજ એક્ટની કલમ 24 હેઠળ તે તેના પતિ પાસેથી ભરણપોષણ માંગી શકે છે. આ ભરણપોષણ પતિ અને પત્ની બંનેની આર્થિક સ્થિતિના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે. તે છૂટાછેડાનું વન ટાઈમ સેટલમેન્ટ તેમજ માસિક ભથ્થું હોઈ શકે છે. છૂટાછેડા સમયે નક્કી કરવામાં આવે છે કે એકસાથે ભરણપોષણ અથવા માસિક ભથ્થું આપવામાં આવશે. આ સાથે, જો બાળકો છૂટાછેડા પછી માતા સાથે રહે છે, તો પતિએ પણ તેમને ભરણપોષણ આપવું પડશે, આ ભરણપોષણ પણ બાળકની ઉંમર સાથે વધી શકે છે. છૂટાછેડાની સ્થિતિમાં, પત્ની તેના પતિની મિલકતનો દાવો કરી શકતી નથી. પરંતુ તેના બાળકોનો તેમના પિતાની મિલકત પર સંપૂર્ણ અધિકાર રહેશે. જો મિલકત બંનેની સંયુક્ત માલિકીની હોય, તો તે કિસ્સામાં મિલકત સમાન રીતે વહેંચવામાં આવશે.

2005 પહેલાંની સ્થિતિ અલગ

આપણા સમાજમાં મોટે ભાગે દીકરાને જ પિતાની સંપત્તિનો વારસદાર ગણવામાં આવે છે, પણ 2005માં કાયદામાં સુધારા બાદ દીકરા-દીકરી બન્નેને પિતાની સંપત્તિમાં સમાન હક આપવામાં આવ્યો છે. 2005 પહેલાંની સ્થિતિ અલગ હતી અને હિંદુ પરિવારોમાં દીકરો જ ઘરનો કર્તાહર્તા ગણાતો હતો. પૈતૃક સંપત્તિમાં દીકરા-દીકરીને સમાન હક નહોતો. દિલ્હીમાં વકીલ તરીકે કાર્યરત જયતિ ઓઝાનાં જણાવ્યા અનુસાર, કોઈ પૈતૃક સંપત્તિની વહેંચણી 20 ડિસેમ્બર-2004 પહેલાં કરવામાં આવી હોય તો એમાં દીકરીનો હક માન્ય નહીં ગણાય.

પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર-
એક ઘરમાં જન્મેલા પુરુષ અને સ્ત્રીને તે પરિવારની પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર છે. પરિણીત પુત્રી અને દત્તક લીધેલા બાળકને પણ સમાન અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. હવે એક ઘરમાં જન્મેલા સ્ત્રી-પુરુષને તે પરિવારની પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર છે. પુત્ર કે પુત્રી બંને પરિવાર પાસેથી પોતાનો હિસ્સો માંગી શકે છે. પૈતૃક મિલકત માટે વિલ બનાવી શકાશે નહીં. જો કોઈ વ્યક્તિ વારસદાર વિના મૃત્યુ પામે છે, તો તેની મિલકત તેના ભાઈ-બહેન અને તેમના બાળકો વચ્ચે વહેંચવામાં આવે છે. દત્તક લીધેલા બાળકને પણ પૈતૃક સંપત્તિમાં સમાન અધિકાર છે. જો કે, વ્યક્તિની પત્ની અથવા પતિને પૈતૃક સંપત્તિમાં કોઈ અધિકાર નથી.

સ્ત્રીધન પર અધિકારો-
સ્ત્રીને લગ્ન પહેલાં, લગ્નમાં અને લગ્ન પછી જે કંઈ પણ રોકડ, દાગીના કે સામાન ભેટ તરીકે મળે છે, તે બધા પર સ્ત્રીનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર ધારાની કલમ 14 અને હિંદુ મેરેજ એક્ટની કલમ 27 આ અધિકારો આપે છે. જો તેણીને આ અધિકારથી વંચિત રાખવામાં આવે છે, તો મહિલા ઘરેલુ હિંસા અધિનિયમની કલમ 19A હેઠળ પોલીસમાં ફરિયાદ કરી શકે છે. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ અને હિંદુ મેરેજ એક્ટના નિયમો હિંદુ, બૌદ્ધ, જૈન અને શીખ સમુદાયોને લાગુ પડે છે. મુસ્લિમો, ખ્રિસ્તીઓ અને પારસીઓ માટે અલગ કાયદા છે. શરિયામાં સ્વ-સંપાદિત અને પૂર્વજોની મિલકત વચ્ચે કોઈ તફાવત નથી. મુસ્લિમ પર્સનલ લૉ હેઠળ, જો કોઈ દંપતિને સંતાન હોય તો પત્નીને પતિની મિલકતના 1/8મા ભાગનો અધિકાર રહેશે. બાળક ન હોવાના કિસ્સામાં, તેને એક ચતુર્થાંશ શેર પર અધિકાર મળશે. તેવી જ રીતે, જો મુસ્લિમ મહિલાના માતા-પિતા મૃત્યુ પામે છે, તો તેને પણ તેમની સંપત્તિમાં હક મળશે. જો કે, તેની સત્તા તેના ભાઈઓ કરતાં અડધી હશે. આ સાથે લગ્ન સમયે દહેજની રકમ પણ નક્કી કરવામાં આવે છે. પતિએ આ રકમ પત્નીને આપવાની હોય છે. આના પર પત્નીનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે.

વસિયતમાં નામ ન હોય તો શું કરવું?

જો તમને ખબર ન હોય તો હિંદુ ઉત્તરાધિકાર (સુધારા) અધિનિયમ, 2005 મુજબ પુત્રીને તેના પિતાની સ્વ-સંપાદિત મિલકતમાં પુત્ર તરીકે સમાન અધિકાર છે. દીકરી પરિણીત હોય, છૂટાછેડા લીધેલી હોય કે કુંવારી હોય તેના અધિકારોને અસર કરતી નથી. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર (સુધારા) અધિનિયમ, 2005 મુજબ, પુત્રોની જેમ પુત્રી પણ તેના પિતાની મિલકતની વર્ગ 1 વારસદાર છે. જો પિતાના મૃત્યુ પછી જાણવા મળે છે કે તેણે એક વસિયતનામું કર્યું છે જેમાં પુત્રીના નામનો ઉલ્લેખ નથી, તો પુત્રી, વર્ગ 1ની વારસદાર હોવાને કારણે, તે વસિયતને પડકારી શકે છે. એટલે કે એવી રીતે કે કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં પિતાની સ્વ-સંપાદિત મિલકતમાં પુત્રીનો અધિકાર છે. પરંતુ હવે સવાલ એ થાય છે કે જો પિતાએ પોતાની મિલકત વિલ કરી હોય અને પુત્રીનું નામ તેમાં ન હોય તો શું થશે?