દિલ પર હાથ દઈને કહેજો...રાજ કપૂરની ફિલ્મમાં એવું તો શું બતાવતા? કેમ લોકો વારે વારે જોતા હતા એકની એક ફિલ્મ?

નવી દિલ્હીઃ બોલીવૂડના સૌથી મોટા શો મેન રાજ કપૂરની આજે 97મી જન્મજયંતિ છે. 14 ડિસેમ્બર 1924ના રોજ પૃથ્વીરાજ કપૂરના ઘરે જન્મેલા રાજ કપૂરની ગણતરી ભારતીય સિનેમાને વિદેશમાં લઈ જનારા મહાન કલાકારોમાં થાય છે. રાજ કપૂર બોલીવૂડ જગતમાં એક ઉત્કૃષ્ટ અભિનેતા જ નહીં, પણ સફળ નિર્માતા અને દિગ્દર્શક પણ હતા. રાજ કપૂરના પિતા પૃથ્વીરાજ કપૂર ભલે ફિલ્મોના સૌથી મોટા હીરો હોય, પરંતુ રાજ કપૂરને પોતાની અલગ ઓળખ બનાવવા માટે ઘણી મહેનત કરવી પડી હતી. રાજ કપૂરે પહેલું કામ પિતાના સ્ટુડિયોમાં કર્યું હતું. રાજ કપૂરને મહિને 1 રૂપિયાનો પગાર મળતો હતો. રાજ કપૂર સ્ટુડિયોમાં કચરો વાળવાનું કામ કરતા હતા. આના જેવા જ અનેક કિસ્સાઓ આજે અમે તમને આજના આર્ટિકલમાં જણાવવા જઈ રહ્યા છે.

ભારતીય સિનેમાના સુવર્ણ યુગના રાજ કપૂરને ઘણા વર્ષો વીતી ગયા છે, પરંતુ તેઓ ક્યારેય અપ્રસ્તુત રહેશે નહીં, કારણ કે તેમનું વ્યક્તિત્વ અને સર્જનાત્મકતા શાશ્વત મહત્વ ધરાવે છે. રાજ કપૂરના વારસાનો હિસાબ ખૂબ જ વિગતવાર છે. તેમની સૌથી મોટી વિશેષતા તેમની વિચારસરણીની મૌલિકતા હતી. તે જ્યારે 63 વર્ષના હતા ત્યારે તેઓ દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ લેવા દિલ્હી ગયા હતા. 2 મે, 1988 ના રોજ, સિરી ફોર્ટ ઓડિટોરિયમમાં, તત્કાલિન રાષ્ટ્રપતિ, એસ. વેંકટરામને જોયું કે રાજ કપૂરને સ્ટેજ સુધી પહોંચવામાં મુશ્કેલી પડી રહી હતી, પછી તે પોતે પોતાની સીટ પરથી ઉઠ્યા અને રાજ કપૂરની સીટ પાસે ગયા અને તેમનું સન્માન કર્યું.

તે જ ક્ષણે મેગાસ્ટારને અસ્થમાનો ગંભીર એટેક આવ્યો અને તેઓ સીટ પર જ ઢળી પડ્યા. રાષ્ટ્રપતિ તરત જ એક્શનમાં આવ્યા અને રાજ કપૂરને તેમની એમ્બ્યુલન્સમાં ઓલ ઈન્ડિયા ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેડિકલ સાયન્સ લઈ ગયા. જ્યાં તેઓ એક મહિના સુધી મૃત્યુ સામે લડ્યા અને મૃત્યુ પામ્યા. તેમના નશ્વર દેહને સરકારી વિમાન દ્વારા મુંબઈ લાઈ જવાયો હતો. અને બીજા દિવસે 3 જૂને ચેમ્બુર ક્રિમટોરિયમ ખાતે અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા હતા.

આ જ ચેમ્બુરમાં તેમનો RK સ્ટૂડિયો હતો જે આજે વેચાઈ ચુક્યો છે, પણ ભારતીયોના દિલમાં રાજ કપૂર આજે પણ વસે છે. બહુ ઓછા લોકો આવી અમરતા પ્રાપ્ત કરે છે. રાજ કપૂરની ફિલ્મ મેરા નામ જોકરનું ગીત તેમણે સાર્થક કર્યું છે.
कल खेल में हम हों न हों, गर्दिश में तारे रहेंगे सदा
भूलोगे तुम, भूलेंगे वे, पर हम तु्म्हारे रहेंगे सदा

નીલકમલના નાયક-
રાજ કપૂરે સતત ચાર દાયકા સુધી ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રી પર પ્રભુત્વ જમાવ્યું હતું. માત્ર અગિયાર વર્ષની ઉંમરે તેઓ મહાન દિગ્દર્શક દેવકી બોઝની ફિલ્મ 'વાલ્મીકી'માં પોતાના પિતા પૃથ્વીરાજ કપૂર સાથે દેખાયા હતા. પૃથ્વીરાજ કપૂર ન્યુ થિયેટર કલકત્તામાં કર્મચારી હતા, બાદમાં જ્યારે તેઓ મુંબઈ આવ્યા. મુંબઈ આવ્યા બાદ વધુ પાંચ ફિલ્મોમાં કિશોર રાજ કપૂર નાની ભૂમિકાઓમાં જોવા મળ્યા હતા.

નિર્માતા-નિર્દેશક કેદાર શર્માએ તેમની ફિલ્મ 'નીલકમલ' રિલીઝ કરી હતી. આ ફિલ્મમાં રાજ કપૂરને મધુબાલા સાથે હીરોની ભૂમિકા આપવામાં આવી હતી અને બાવીસ વર્ષની ઉંમરે રાજ કપૂરે તેમની પ્રથમ ફિલ્મ 'આગ' બનાવી હતી. તેમણે સિનેમેટોગ્રાફર્સને આશ્ચર્યચકિત કર્યા. તેમણે 1947માં પોતાનો સ્ટુડિયો સ્થાપ્યો, જ્યાં 'ફાયર'. 'રામ તેરી ગંગા મૈલી' થી 1985 તેમણે કુલ 18 ફિલ્મોનું નિર્માણ કર્યું હતું, જેમાંથી કેટલીક ક્લાસિક ગણાય છે. રાડ કપૂર ફિલ્મો બનાવવા માટે અભિનયમાંથી કમાણી કરતા હતા. તેઓ સ્વતંત્ર ભારતમાં ઉભરી રહેલા ત્રણ અગ્રણી અભિનેતાઓ (દિલીપ-દેવ-રાજ) પૈકીના એક હતા. અને શાંતારામ, સોહરાબ મોદી, મહેબૂબ, બિમલ રોય, ગુરુ દત્ત, દેવ આનંદ અને અશોક કુમાર જેવા ફિલ્મ નિર્માતાઓની હરોળમાં પણ હતા. તે નિર્માતા, દિગ્દર્શક, સંપાદક, સ્ટુડિયો-માલિક અને ગીતોની સમજ ધરાવતા વિચારશીલ, સંવેદનશીલ શોમેન હતા. તેમની ફિલ્મો નવા નિર્માતા-નિર્દેશકો માટે બાઈબલ સમાન છે.

જીવનની શાળા-
રાજ કપૂરના વારસાનો હિસાબ ખૂબ જ વિગતવાર છે. તેમની સૌથી મોટી વિશેષતા તેમની વિચારસરણીની મૌલિકતા હતી. મેટ્રિકની પરીક્ષામાં લેટિન અને ગણિત વિષયમાં નાપાસ થવાને કારણે તેમણે શિક્ષણને બિનજરૂરી ગણીને છોડી દીધું, પછી તેમણે પિતા પૃથ્વીરાજ કપૂરને કહ્યું કે જો કોઈને વકીલ બનવું હોય તો તે લો-કોલેજમાં જાય. જે ડૉક્ટર બનવા માગે છે તે મેડિકલમાં જાય છે. મારે ફિલ્મમેકર બનવું છે, હું ક્યાં જાઉં? માર્ગ હતો જીવનની શાળા.

તેમણે રણજીત સ્ટુડિયો, બોમ્બે ટોકીઝ અને પછી પૃથ્વી થિયેટર્સમાં તાલીમ લીધી. સંગીત પણ શીખ્યા. ફિલ્મ ઈન્ડસ્ટ્રીમાં ધૂમકેતુની જેમ ઉભરી આવ્યા બાદ તેમણે ઝડપથી પોતાની ટીમ એકઠી કરી. શંકર-જયકિશન, મુકેશ, લતા મંગેશકર, શૈલેન્દ્ર, હસરત જયપુરી, મન્ના ડે વગેરે રાજ કપૂરના વ્યક્તિત્વના અવિભાજ્ય અંગો હતા. તેમના અભિનેતાના દેખાવ માટે, તેમણે ચાર્લી ચેપ્લિનની ટ્રેમ્પ ઇમેજ પસંદ કરી અને એક સામાન્ય માણસ બની ગયા. ક્લાસ અને માસને તેમની આ છબી પસંદ હતી. તેમની લોકપ્રિયતા આ દેશ પૂરતી મર્યાદિત ન રહી, રશિયા, ચીન, તુર્કી સુધી પહોંચી. રાજ કપૂર આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિ પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ ભારતીય ફિલ્મ નિર્માતા હતા. તેમના મૃત્યુ પહેલા, તેમની ફિલ્મોએ અમેરિકામાં પણ લોકપ્રિયતા મેળવી હતી અને તે વૈશ્વિક બની હતી. આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરની ફિલ્મો બનાવનાર સત્યજીત રે પણ રાજ કપૂરની શરૂઆતની ફિલ્મોના ચાહક હતા.

ભોળા અને ભલા માણસ-
રાજ કપૂરે જવાહરલાલ નેહરુના આદર્શવાદને અપનાવ્યો હતો અને તે શાંતિમાં માનતા હતા. તેઓ તેમના માધ્યમની શક્તિને જાણતા હતા અને તેઓ તેમની ફરજથી પણ વાકેફ હતા. તેમની ફિલ્મોના કેલિડોસ્કોપમાં અનેક રંગોની ફિલ્મો છે. તેમણે તેમની ફિલ્મોમાં સામાજિક પ્રતિબદ્ધતા અને મનોરંજન અને કલા અને વ્યવસાય વચ્ચે સંતુલન બનાવીને ભારતીય સિનેમાને નવી દિશા આપી. પ્રખર અને વિચારશીલ રાજ કપૂરની સંસ્થાકીય ક્ષમતા અદ્ભુત હતી. અહમ બ્રહ્માસ્મિની ફિલોસોફીમાં માનતા રાજ કપૂર પણ ઈશ્વરભક્ત હતા, પરંતુ તેમની આસપાસ તર્કસંગત લોકોનો જમાવડો હતો. 'આગ ઓર બરસાત' પછી 'આવારા' (1951) બનાવીને તેમણે વિશ્વ સિનેમાના દરવાજા પર જોરથી દસ્તક આપી. બુટ પોલિશ, શ્રી 420, જાગતે રહો, જીસ દેશ મેં ગંગા બહેતી હૈ (1960), સંગમ (1964), અને મેરા નામ જોકર (1970). તેમણે તેમના ત્રણ પુત્રોને અભિનય અને દિગ્દર્શનના ક્ષેત્રમાં ઉછેર્યા, જેમાંથી ઋષિ કપૂરને સારી સફળતા મળી. રણધીર કપૂર પણ ઝાંખા પડ્યા નહિ.

અભિનીત બેનરની ફિલ્મો પણ ઓછી નહોતી-
આર.કે. બેનરની ફિલ્મોના લેખકો પણ એકથી વધુ મજબૂત લોકો હતા. ખ્વાજા અહેમદ અબ્બાસ, પોતે એક સારા ફિલ્મ નિર્માતા હતા, તેમણે રાજ કપૂર માટે આવારા, શ્રી 420, મેરા નામ જોકર અને બોબી જેવી ફિલ્મો લખી હતી. તેઓ વિચારતા હતા કે રાજ કપૂર મારી વાર્તા પર બનાવેલી ફિલ્મ સુપરહિટ બની જાય છે જ્યારે તેમની પોતાની ફિલ્મો પીટાઈ જાય છે. અબ્બાસ મહેબૂબને પણ આવારાની વાર્તા આપવા માંગતા હતા, પરંતુ તેમણે પાછળ હટી ગયા, જ્યારે આવારાએ રાજ કપૂરનું ભાગ્ય ફેરવી નાખ્યું. રાજ કપૂરની પહેલી ફિલ્મ 'આગ'ના લેખક ઈન્દર રાજ આનંદ હતા, જેમણે પાછળથી 'આહ' લખી હતી. અને 'સંગમ'ની વાર્તા લખી હતી.

સર્વધર્મ સમભાવ-
રાજ કપૂર તમામ ધર્મોની સમાનતાના માર્ગે ચાલતા હતા. સિંગર મુકેશનું 1976માં અમેરિકામાં અવસાન થયું, ત્યારબાદ રાજેન્દ્ર કુમાર સાથે રાજ કપૂર મૃતદેહ લેવા એરપોર્ટ ગયા. રાજ કપૂરે કહ્યું- 'મારો મિત્ર પેસેન્જર તરીકે ગયો હતો, સામાન તરીકે પાછો આવ્યો છે.'
રાજ કપૂર સાથે પણ એવું જ થયું. દાદાસાહેબ ફાળકે એવોર્ડ લેવા દિલ્લી ગયા હતા. મુકેશની જેમ પાછો ફર્યો. મુકેશના અંતિમ સંસ્કારમાં તેમણે તમામ ધર્મોની પ્રાર્થના બોલાવી હતી.

તેમની ફિલ્મોમાં બોલ્ડ સિન્સ-
લોકો કહે છે કે તેમણે તેમની ફિલ્મોમાં નગ્નતા દર્શાવવાનું પસંદ કર્યું માત્ર માર્કેટિંગના હેતુ માટે અને કળા માટે નહીં. પણ જો તેમને માત્ર બિઝનેસની જ ચિંતા હોત તો તેમણે ક્યા સુપર કૂલ હૈ હમ અને ગ્રાન્ડ મસ્તી જેવી ફિલ્મો બનાવી હોત. અને આના ફિલ્મોની જેમ તેમની ફિલ્મો પણ સમય સાથે વિસરાઈ ગઈ હોત. પરંતુ આપણે બધા જાણીએ છીએ કે એવું નથી. તેઓ એક બહાદુર ફિલ્મ નિર્માતા હતા જેમને તેમના કામ સાથે પ્રયોગ કરવાનું પસંદ હતું. તેમની મૂવીઝએ જંગી કમાણી કરી તેનું કારણ એ હતું કે લોકો વાસ્તવિક દુનિયાની સમસ્યાઓના થીમ્સ અને ચિત્રીકરણ સાથે જોડાયેલા અનુભવતા હતા. તેમણે આ બધુ કર્યું અને તેમ છતાં તેમની ફિલ્મોને મુખ્ય પ્રવાહમાં રાખવામાં સફળ રહ્યા. કેટલાક મહાન ફિલ્મ નિર્માતાઓ હજુ પણ તેમના કામથી પ્રેરણા લે છે.