Mir Sultan Khan: એશિયાના પહેલાં 'ગ્રાંડ માસ્ટર', ચેસના કહેવાતા હતા જીનિયસ; દાયકાઓ બાદ મળી ઓળખ

ચેસના મહાન ખેલાડી મીર સુલતાન ખાનને FIDE (ઇન્ટરનેશનલ ચેસ ફેડરેશન)ના પ્રમુખ આર્કાડી ડ્વોર્કોવિચ દ્વારા ગ્રાન્ડમાસ્ટરનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું છે. તેઓ તેમના સમયના શ્રેષ્ઠ એશિયન ચેસ ખેલાડી તરીકે જાણીતા છે. FIDE દ્વારા આપવામાં આવેલા સન્માન સાથે, મીર સુલતાન પાકિસ્તાનના પ્રથમ ગ્રાન્ડમાસ્ટર બન્યા છે. FIDE અનુસાર, ભલે તે ભાગલા પહેલા ભારતમાં રમતા હતા. 

મીર સુલતાન ખાનનો જન્મ 1903માં પંજાબના ખુશાબ જિલ્લાના મીઠા તિવાનામાં થયો હતો. ભાગલા બાદ આ જગ્યા પાકિસ્તાનની સીમા હેઠળ આવે છે. મીર સુલતાનનો જન્મ જમીનદારોના પરિવારમાં થયો હતો. કહેવાય છે કે તેને બાળપણથી જ ચેસમાં રસ હતો. બાળપણમાં તે પોતાના ભાઈઓ સાથે ચેસ રમતા હતા. તો બીજી તરફ આ રમતના દાવપેચ તેમને તેમના પિતા મિયાં નિઝામ દીને શીખવાડ્યા હતા. બાળપણના આ જુસ્સા અને સમર્પણે તેમને એશિયાના પ્રથમ ગ્રાન્ડમાસ્ટર બનાવ્યા.

21 વર્ષની ઉંમરે તેઓ પંજાબના શ્રેષ્ઠ ચેસ ખેલાડી તરીકે જાણીતા બન્યા હતા. શ્રીમંત જમીનદાર સર ઉમર તિવાના તેની રમત જોઈને ખૂબ જ પ્રભાવિત થયા. તેમની તાલીમ દરમિયાન તેમણે શાનદાર પ્રદર્શન કરીને 1928માં યોજાયેલી 'ઓલ ઈન્ડિયા ચેસ ચેમ્પિયનશિપ' જીતી હતી. બીજા જ વર્ષે, સર ઓમર સુલતાનને સીધા લંડન લઈ ગયા અને તેમને ઈમ્પિરિયલ ચેસ ક્લબના સભ્ય બનાવ્યા.

મીર સુલતાને ઈંગ્લેન્ડમાં યોજાયેલી બ્રિટિશ ચેસ ચેમ્પિયનશિપ પણ જીતી હતી. આ ઐતિહાસિક જીત બાદ તેને યુકે અને યુરોપમાંથી રમવાનું આમંત્રણ મળ્યું હતું. 1930માં યુરોપ જતા પહેલા તેમણે ભારત આવવાનું નક્કી કર્યું. ત્યારબાદ તે યૂરોપ જતા રહ્યા. તેમણે યુરોપમાં ઘણી ટુર્નામેન્ટમાં ભાગ લીધો હતો. તો બીજી તરફ 1930 માં તેમણે ઇગ્લેંડમાં 11th Hastings Christmas Chess Festival (11મો હેસ્ટિંગ્સ ક્રિસમસ ચેસ ફેસ્ટિવલ) માં સૌથી મોટા પ્રતિદ્વંદી અને તે સમયના ચેમ્પિયન  જોસ રાઉલ કેપબ્લાંકા (Jose Raul Capablanca) હરાવીને જીત પ્રાપ્ત કરી.  તેના સૌથી મોટા હરીફ અને તે સમયના ચેમ્પિયન જોસ રાઉલ કેપબ્લાંકાને હરાવીને ઇંગ્લેન્ડમાં 11મો હેસ્ટિંગ્સ ક્રિસમસ ચેસ ફેસ્ટિવલ જીત્યો.

ભૂતપૂર્વ ચેસ ચેમ્પિયન જોસ રાઉલ કેપબ્લાન્કા (Jose Raul Capablanca) એ ઘણા વર્ષો પછી મીર સુલતાન વિશે કહ્યું, “તે ચેસ જિનિયસ છે. તે ચેમ્પિયન બનવામાં સફળ રહ્યા હતા. મીર સુલતાને ચેસમાં એવી નિપુણતા હાંસલ કરી હતી કે તેમણે પોલિશ-ફ્રેન્ચ ચેસ માસ્ટર સેવિલે ટાર્ટાકોવરને પણ હરાવ્યો હતો. આ સિવાય તેમણે પ્રાગ ઈન્ટરનેશનલ ટીમ ટુર્નામેન્ટમાં સાલો ફ્લોહર અને પોલેન્ડના ચેસ માસ્ટર અકીબા રુબિન્સ્ટાઈન જેવા દિગ્ગજોને પણ હરાવ્યા હતા. એક મેચમાં તેણે તત્કાલીન વર્લ્ડ ચેમ્પિયન ખેલાડી સાથે ડ્રો પણ રમ્યા હતા.

એવું માનવામાં આવે છે કે મીર સુલતાન 1940 સુધી ચેસ રમતા હતા. આ પછી બ્રિટનથી આવ્યા બાદ મુંબઈમાં પણ મેચ રમાઈ હતી. ભારત અને પાકિસ્તાનના ભાગલા પછી મીરે પાકિસ્તાનમાં જ રહેવાનું નક્કી કર્યું. તે તેની પત્ની અને પુત્રો સાથે પાકિસ્તાનમાં રહેતો હતો. મીરનું મૃત્યુ 1966માં 'ટ્યુબરક્યુલોસિસ' નામની બીમારીને કારણે થયું હતું.

FIDEએ એક નિવેદન જારી કરીને કહ્યું કે, 'એક પંજાબી ચેસ પ્લેયર અને પાકિસ્તાનનો નાગરિક, તે એશિયામાંથી તેના સમયનો સૌથી મજબૂત ચેસ માસ્ટર માનવામાં આવે છે. પાંચ વર્ષથી ઓછી તેની આંતરરાષ્ટ્રીય ચેસ કારકિર્દીમાં તેણે ત્રણ વખત બ્રિટિશ ચેમ્પિયનશિપ જીતી. મીર સુલતાન ખાન પ્રથમ પાકિસ્તાની ગ્રાન્ડમાસ્ટર બન્યા. ચેસ વિશે થોડું જ્ઞાન હોવા છતાં મીરે વિશ્વના કેટલાક ટોચના ખેલાડીઓને હરાવ્યા હતા.