તહેસનહેસ થયેલું ધોળાવીરા ગુજરાતનું ગૌરવ છે, તેના રહસ્યમયી અભિલેખનો રાઝ કોઈ ખોલી શક્તુ નથી

Gujarat History : ભારતમાં ગુજરાત રાજ્યમાં પશ્ચિમી તરફ સ્થિત છે. કચ્છનું રણ લગભગ 20 હજાર સ્કેવર કિલોમીટરનો બંજર વિસ્તાર આ છે દુનિયાનો સૌથી મોટું મીઠાનું રણ, લગભગ 3000 વર્ષ પહેલા આ ક્ષેત્ર 10 મીટર સમુદ્રના પાણીના નીચે રહ્યું હશે. પરંતુ અચાનક આવેલા ભૌગોલિક બદલાવના કારણે આ ક્ષેત્ર એ આજના સમયમાં રણનું સ્વરૂપ ધારણ કરી લીધું છે. આ કચ્છના રણમાં થોડી ઉંચાઇ પર છે ખડીર બેટ. જેના ઉપરના ભાગમાં હડપ્પા સભ્યતાના સારા નગરોમાંનું એક નગર છે ધોળાવીરા. અનુમાન લગાવવામાં આવે છે કે રણનું આ ક્ષેત્ર છે. જ્યારે સમુદ્રના પાણીથી નીચે હતું ત્યારે ખદીર બેટ આ સમુદ્રમાં એક દ્વીપના રૂપમાં રહ્યું હશે અને  ધોળાવીરા એક સક્રીય બંદરગાહ રહ્યું હશે. કેમ કે રણનું આ ક્ષેત્ર નૌકા વહનની દ્રષ્ટીથી સહજ હોવાને લીધે ખાડી દેશોથી વિદેશી વ્યાપાર કરવા માટે સમુદ્રી માર્ગના રૂપમાં ઉપયોગમાં આવતું હશે. આજે પણ ચોમાસા દરમિયાન સમુદ્રી જળના ભરાવથી ખડીર બેટનો સંબંધ ભારતની મુખ્ય ભૂમિથી કપાઇ જાય છે. ગરમીમાં પાણી બાફ બનીને ઉડી જાય છે અને બાકી રહે છે મીઠું ને માત્ર મીઠું... સ્વતંત્રા પછી ભારતે સેંકડો હડપ્પા કાલીન નગરોની શોધ કરી ઇ.સ. 1967માં સિંધથી લઇ કચ્છ સુધી હડપ્પાઓની ભૂમિ માર્ગની શોધ જ્યારે કરવામાં આવતી હતી, ત્યારે ખડીર બેટ પર ધોળાવીરાના અવશેષ પ્રાપ્ત થયા. લગભગ 23 વર્ષ પછી ઇ.સ. 1990 માં તેના પ્રત્યક્ષ ઉત્ખનન કાર્યોની શરૂઆત થઇ અને પછી દુનિયાની સામે આવ્યું 120 એકરમાં ફેલાયેલું અદભૂત રહસ્યમયી નગર જેનું નામ છે ધોળાવીરા.

ધોળાવીરાનો ઇતિહાસ 5 હજાર વર્ષ જૂનો
પુરાતત્વ વિદો અનુસાર , ધોળાવીરાનો ઇતિહાસ 5 હજાર વર્ષ જૂનો છે. મતલબ ઇજિપ્તના ગ્રેચ પિરામીડથી પણ જૂનો ઇસા પૂર્વ ત્રીજા અને બીજા સહસ્ત્રાવ દરમિયાન આ નગર લગભગ 1500 વર્ષ સુધી આબાદ રહ્યું. ધોળાવીરા આજ સુધી શોધાયેલા નગરોમાં સૌથી સારા સંરક્ષિત નગરમાં જોવામાં આવે છે. આ નગરના અધ્યયનથી તેના નિર્માણથી લઇ પતન સુધીનો ઇતિહાસ પ્રાપ્ત થાય છે. ધોળાવીરા નગર મોનસુનના વરસાદથી બનવા વાળી બે નાની નદીઓની વચ્ચે હતું. ઉત્તર તરફની નદીનું નામ હતું મન્સર નદી અને દક્ષિણ તરફ વાળી નદીનું નામ હતું મનહર નદી. આ નગર ઉત્તરની તરફ ઉંચાઇ પર હતું અને દક્ષિણ તરફ ઢાળવાળું હતું. હડપ્પા સભ્યતાનું આ એકમાત્ર બહુવિભાજિત નગર હતું. જેમાં 3 મુખ્ય વિભાજન હતા. દુર્ગ, મધ્યનગર, અને નીચલો નગર ઘોળાવીરાની ઘણી સંરચનાઓ વિશ્ષ અનુપાતમાં જોવામાં આવે છે. માનો એમને વાસ્તુશાસ્ત્ર અનુપાતોનું જ્ઞાન હતું. આ નગરોની આગળ પાછળ ભવ્ય જળાશયોની શૃંખલા દેખાય છે. જે એકબીજા સાથે સંલગ્ન હતી.

ઈંટો પણ મજબૂત હતી
સંપૂર્ણ નગર ચારેય દિવાલોથી ચારેય તરફથી સંરક્ષિત હતું. નગરનો મુખ્ય માર્ગ 9 મીટર સુધી લાંબો હતો. ગલીમાં ઘરોની વચ્ચે દોઢ મીટરનો ગેપ હતો, અને અંદરના રસ્તાની પહોળાઇ 5 મીટર સુધીની હતી. ધોળાવીરા નગરની ઇમારતો, તડકામાં સૂકવવામાં આવેલી ઇંટો, ઘસીને ચીકણા કરેલા પત્થર અને લાકડીથી બનાવવામાં આવી હતી. તેમની ઇંટોને માપીને માલૂમ પડે છે કે અહીં ઇંટો ઉંચાઇ અને લંબાઇ અને પહોળાઇ 1,2,4 નો અનુપાત પ્રદર્શિત કરે છે. ઇંટોનું આ જ માળખું તમામ જગ્યા પર જોવા મળે છે. 

નગરની ઓળખ આપતું અભિલેખ
ધોળાવીરાના ઉત્ખનનમાં પુરાતત્વ વિદોને એક અદભૂત અને રહસ્યમયી અભિલેખ પ્રાપ્ત થયો છે. ઉત્તરી ગેટના કક્ષમાં એક લાકડાના બોર્ડમાં અપારદર્શી ગ્લાસ એટલે કે સફેદ જિપ્સમથી બનેલી વિભિન્ન આકૃતિઓ જોવા મળી. આમાંની તમામ આકૃતિની લંબાઇ 37 સેમી છે અને પહોળાઇ 27 સેમી. છે. લગભગ 10 આકૃતિઓથી બનેલું આ અભિલેખ હડપ્પા સભ્યતાના ઉત્ખનનમાં પ્રાપ્ત સૌથી મોટો અભિલેખ છે. પુરાતત્વ વિદોનું અનુમાન છે કે આ મુખ્ય દ્વાર પર લગાવવામાં આવેલું પહેચાન ચિહ્ન હોઇ શકે છે. જેને ઓળખી શકવા માટે હજી સુધી સંભવ નથી થઇ શક્યું. ધોળાવીરામાં દુર્ગના ઉત્તરમાં એક વિસ્તૃત મેદાન મળી આવ્યું છે. જે 47 મીટર પહોળું અને 283 મીટર પહોળું છે. કદાચ તેનો ઉપયોગ સામુદાયિક સમારોહ ખેલ કે પછી બજારોના રૂપમાં કરવામાં આવતો હશે.

તે સમયે તળાવ કુદરતી રીતે શુદ્ધ થતા 
ધોળાવીરાની જળપ્રબંધન પ્રણાલી અદભૂત હતી. આપણે નગરની તરફ આગળ વધીએ ત્યારે જ આપણી નજર ભવ્ય જળકુંડ પર પડે છે. તેને જોઇને મહેસૂસ થાય છે કે ધોળાવીરા અતીતમાં એક જીવિત સચેત નગર રહ્યું હશે, પરંતુ મનમાં એક પ્રશ્ન પણ ઉઠે છે. આટલા ભવ્ય જળાશય કેમ નિર્માણ કરવામાં આવ્યા હશે. કદાચ ધોળાવીરા વાસીઓને ભૂગર્ભમાંથી પાણી મળવાની વિશેષ આશા નહોતી. આજે પણ કચ્છ એકદમ નિર્જલ ક્ષેત્ર છે. અહિં વરસાદ અનિયમિત રૂપથી થાય છે. અતીતમાં ધોળાવીરાની સભ્યતાને 1500 વર્ષ સુધી વાસ્તવિક કરી હતી અને આ જ વિશાળ જળકુંડના કારણે તેમણે તેમની જલપૂર્તિની સમસ્યાને સુલઝાવી દીધી હતી. જાણે કે તેઓ કુશળ જળ અભિયંતા હતા. તેમણે ચટ્ટાનોને કાપીને વિશાળ જળાશયોની એક જટિલ પ્રણાલીનો વિકાસ કર્યો હતો, નગરની આસપાસ 16 ભવ્ય જળાશયોનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું જેમાં લગભગ અઢી લાખ ઘનમીટર પાણીને સંગ્રહ કરી શકાતો હતો. વરસાદના પાણીથી મનહર નદીમાં પાણી આવી જતું પાણી નહેરના રસ્તે જળકુંડમાં જતું અને એક એક કરીને નગરના તમામ જળાશય ભરાઇ જતા એક કુંડમાંથી બીજા કુંડમાં જતી વખતે આ પાણી પ્રાકૃતિક રૂપથી શુદ્ધ થઇ જતા. સાફ પાણી દુર્ગની અંદર કુવામાં જમા થઇ જતું. પછી તે પાણી પીવા માટે અને અન્ય ઉપયોગ માટે અલગ અલગ કુંડમાં જમા થઇ જતું હતું. 

રોમન પહેલા પણ હડપ્પામાં વિકસી હતી ટેકનોલોજી
ધોળાવીરાના લોકોએ પ્રાકૃતિક ઢાળનો ઉપયોગ કરીને નગરમાં તમામ જગ્યાઓ પર પાણી પહોંચાડવાની કળા શીખી લીધી હતી. રોમન વાસીઓથી પણ ખૂબ પહેલાં હડપ્પા સભ્યતાના લોકોને આ અદભૂત ટેકનીક વિકસાવી લીધી હતી. પૂરના સમયે અતિરિક્ત પાણી નગરથી બહાર કાઢવા માટે પ્રબંધ કર્યો હતો. ધોળાવીરાના જળાશય ખૂબ વિશાળ હતા. જેમાંના કેટલાક 74 મીટર લાંબા ,29 મીટર પહોળા અને 10 મીટર સુધી ઉંડા હતા તેની તુલના મોહેજો દડોના પ્રસિદ્ધ સ્નાનાગારથી કરીએ તો આ તેના કરતા 3 ગુણા મોટા દેખાય છે.  આટલા વિપુલ માત્રામાં પાણી ઉપલબ્ધ હોવાને લીધે , ધોળાવીરા વાસી વર્ષભર થનારો પાક પણ લેતા હશે અને તેનો કારોબાર લગભગ  સાડા ત્રણ હજાર ફૂટ મેસાપોટામિયામાં કરતા હશે.

કદાચ આ જ વ્યાપારી સંબંધોથી ધોળાવીરામાં વિપુલ માત્રામાં મળેલા કેટલાક અવશેષ મિસોપોટેમિયામાં પણ જોવા મળ્યા છે. ધોળાવીરાના ઉત્ખનનથી, માટીના વાસણ, મૂર્તિઓ, જાનવરોની આકૃતિઓ, સોના ચાંદી, આભૂષણ અને મોહરા પર છપાયેલા બળદ, ગેંડા અને અન્ય જાનવરોના ચિહ્ન પણ દેખાઇ આવે છે. અહિંથી તાંબુ અને કાસ્ય ધાતુથી બનેલી વસ્તુઓ અને કામકાજમાં ઉપયોગમાં લેવાતા હથિયાર પણ પ્રાપ્ત થયા છે. પુરાતત્વ વિદોને એ અનુમાન છે કે ઇસા પૂર્વ 1800 આવતા આવતા ધોળાવીરા પોતાના અંતની નજીક પહોંચી ચૂક્યું હતું. તેના અંત માટે અનેક કયાસ લગાવવામાં આવે છે. જેમ કે કોઇ શક્તિશાળી ભૂકંપે આ સમગ્ર ક્ષેત્રને સમુદ્ર સતહથી ઉપર ઉઠાવી લીધું હશે, કે પછી જળવાયુમાં આવેલા અચાનક બદલાવથી અહિં વર્ષો સુધી મોનસુનની વર્ષા બંધ થઇ ગઇ હશે કે પછી નદીઓમાં આવેલા પ્રવાહથી અચાનક આવેલા બદલાવથી ધોળાવીરામા ભયંકર દુકાળ પડ્યો હશે.