ભારતમાં કેવી રીતે અપાય છે ફાંસીની સજા? ક્યારે અપાય છે મૃત્યુદંડ એટલેકે, સજા-એ-મોતની સજા? શું છે નિયમો?

યશ કંસારા, અમદાવાદઃ સુરતની સેશન્સ કોર્ટે અઢી વર્ષની બાળકી સાથે દુષ્કર્મ કરી હત્યા કરવાના કેસમાં દોષિત ઠરાવાયેલા ગુડ્ડુ યાદવને સેશન્સ કોર્ટે ફાંસીની સજા ફટકારી છે. ત્યારે, ભારતમાં કેવી રીતે ફાંસી આપવામાં આવે છે. તે અંગે હજુ પણ લોકોને ઘણી વાતો નથી ખબર. જે મુદ્દે આજે અમે તમને માહિતી આપવા જઈ રહ્યા છે.

કેપિટલ પનિશમેન્ટ. ડેથ સેન્ટન્સ, મૃત્યુદંડ. સજા-એ-મોત-
વિશ્વના લગભગ એક ચતુર્થાંશ દેશોમાં મૃત્યુદંડની સજા કરવામાં આવે છે. ભારત તે એક ચતુર્થાંશ દેશોમાંનો એક છે. ભારતમાં મૃત્યુદંડ આપવાની બે રીત છે.
સામાન્ય નાગરિકોને ફાંસી પર લટકાવીને મૃત્યુદંડ અપાઈ છે.
સેનામાં ફાંસીની સાથે ગોળી મારીને પણ મૃત્યુદંડ આપવામાં આવે છે.

1973ની ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડમાં ફાંસી માટે પ્રમાણભૂત શબ્દ છે, 'HANGED BY THE NECK TILL DEATH' એટલે મૃત્યુ સુધી ગળામાં ફાંસી.

1983માં સર્વોચ્ચ અદાલત સુપ્રિમ કોર્ટે નિર્દેશ આપ્યો હતો કે મૃત્યુદંડ માત્ર દુર્લભ કિસ્સાઓમાં જ આપવામાં આવશે. અર્થ ફક્ત તે કિસ્સાઓમાં જે અત્યંત ઘૃણાસ્પદ છે. જે ગુનાઓ એટલા ક્રૂર છે જેના માટે કોર્ટને લાગે છે કે ફાંસીથી નીચેની કોઈપણ સજા ઓછી થશે. ઉદાહરણ તરીકે 2012નો નિર્ભયા ગેંગ રેપ અને મર્ડર કેસ.

સુરતની સેશન્સ કોર્ટે અઢી વર્ષની બાળકી સાથે દુષ્કર્મ કરી હત્યા કરવાના કેસમાં દોષિત ઠરાવાયેલા ગુડ્ડુ યાદવને સેશન્સ કોર્ટે ફાંસીની સજા ફટકારી છે. જે બાદ લોકોને ફાંસી કેમ અને કેવી રીતે આપવામાં આવે છે, તે અંગે પ્રશ્ન છે.

ફાંસીથી બચવાના રસ્તા-
ધારો કે સેશન્સ કોર્ટ દ્વારા ગુનેગારને મૃત્યુદંડની સજા કરવામાં આવી છે.
સૌ પ્રથમ, સેશન્સ કોર્ટે તેના નિર્ણયમાં સમજાવવું પડશે કે શા માટે આ કેસ 'રેરેસ્ટ ઓફ ધ રેર' છે. સેશન્સ કોર્ટને હાઇકોર્ટની મંજૂરીની જરૂર છે. હાઈકોર્ટ તપાસે છે કે શું આ ખરેખર 'રેરેસ્ટ ઓફ ધ રેર' કેસ છે? સેશન્સ કોર્ટના નિર્ણય બાદ દોષિત પાસે હાઈકોર્ટમાં અપીલ કરવાનો વિકલ્પ છે. હાઈકોર્ટમાં જજ ફરી એકવાર તમામ પુરાવાઓ પર નજર નાખે છે. જો હાઈકોર્ટ ફાંસીની સજા યથાવત રાખે છે તો સુપ્રીમ કોર્ટમાં જવાનો વિકલ્પ છે. જો સુપ્રીમ કોર્ટ પણ મૃત્યુદંડને યથાવત રાખે છે, તો દોષિત પાસે એક છેલ્લી આશા બાકી છે - મર્સિ પીટિશન.

મર્સિ પીટિશન એટલે દયાની અરજી. આ દયાની અરજી રાષ્ટ્રપતિ અથવા રાજ્યપાલને મોકલી શકાય છે. તેમને સજા-એ-મોત માફ કરવાનો અધિકાર છે. પરંતુ રાષ્ટ્રપતિ એકલા નિર્ણયો લેતા નથી. તેઓ ગૃહ મંત્રાલયની સલાહ બાદ જ કોઈપણ નિષ્કર્ષ પર પહોંચે છે. રાષ્ટ્રપતિ માટે કોઈ સમય મર્યાદા નથી. તેઓ ગમે તેટલો સમય લઈ શકે છે. અને જ્યાં સુધી રાષ્ટ્રપતિ આ અરજી પર નિર્ણય ના લે ત્યાં સુધી દોષિતોને ફાંસી આપી શકાય નહીં. ક્યારેક એવું બને છે કે રાષ્ટ્રપતિ પાસે દયાની અરજી ઘણા વર્ષો સુધી લટકતી રહે છે.

જો રાષ્ટ્રપતિ પણ ફાંસીની સજા માફ કરવાનો ઇનકાર કરે તો ફાંસી નિશ્ચિત છે.

ફાંસીનો માચડો-
જ્યારે મૃત્યુદંડની સજા નક્કી કરવામાં આવે છે, ત્યારે ડેથ વોરંટની રાહ જોવામાં આવે છે. દયાની અરજી ફગાવી દેવાયા બાદ આ ડેથ વોરંટ ગમે ત્યારે આવી શકે છે. તેમાં એક અઠવાડિયું, એક મહિનો, કેટલાંક મહિનાઓ અને વર્ષો પણ લાગી શકે છે. ફાંસીની તારીખ અને સમય તે ડેથ વોરંટમાં લખાયેલું હોય છે. મૃત્યુદંડની સજા પામેલા કેદી સાથેની આગળની કાર્યવાહી જેલ મેન્યુઅલ મુજબ છે. દરેક રાજ્યની પોતાની જેલ મેન્યુઅલ હોય છે. આ જેલ મેન્યુઅલમાં તમામ વિગતો લખેલી છે. ચાલો તો તમને કેટલીક સામાન્ય બાબતો જણાવ્યે -

- ડેથ વોરંટ નીકળ્યા પછી, કેદીને કહેવામાં આવે છે કે તેને ક્યારે ફાંસી થવાની છે.
- કેદીનું ડેથ વોરંટ નીકળ્યા બાદ જેલ સુપ્રિટેન્ડેન્ટે તેના વિશે પ્રશાસનને જાણ કરવાની હોય છે.
- જો કેદી એવી જેલમાં બંધ હોય કે જ્યાં મૃત્યુદંડની કોઈ વ્યવસ્થા ન હોય તો ડેથ વોરંટ બાદ તેને બીજી જેલમાં ખસેડવામાં આવે છે.
- નવી જેલમાં આવતાની સાથે જ કેદીની સંપૂર્ણ તપાસ કરવામાં આવે છે. તેને બાકીના કેદીઓથી અલગ સેલમાં રાખવામાં આવ્યો છે. આ સેલ 24 કલાક ગાર્ડની દેખરેખ હેઠળ રહે છે. આ કેદીની દિવસમાં બે વખત શોધખોળ કરવામાં આવે છે. અધિક્ષક, નાયબ અધિક્ષક અથવા તબીબી અધિકારી કેદીના ખાણી-પીણીનું ધ્યાન રાખે છે. કેદી કોઈપણ રીતે આત્મહત્યા ન કરે તે માટે ખૂબ કાળજી રાખવામાં આવે છે.
- સામાન્ય સંજોગોમાં કેદીના પરિવારને ફાંસીની સજાના 10-15 દિવસ પહેલાં જાણ કરવામાં આવે છે. જેથી પરિવારના સભ્યો છેલ્લી વાર મળી શકે.
- ફાંસી માટે મનિલા દોરડાનો ઉપયોગ થાય છે. આ દોરડાની તમામ વિગતો જેલ મેન્યુઅલમાં લખેલી હોય છે. ફાંસી આપવાના એક અઠવાડિયા પહેલાં આ દોરડાને સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની હાજરીમાં ચેક કરવામાં આવે છે. તપાસ કર્યા પછી, દોરડાને સુરક્ષિત લોકઅપમાં રાખવામાં આવે છે. જે જેલમાં જ્યાં ફાંસી આપવામાં આવે છે. ત્યાં ઓછામાં ઓછા બે દોરડા રાખવામાં આવે છે.

- ફાંસીનો સમય મહિના પ્રમાણે બદલાય છે. સવારે 6, 7 કે 8 વાગ્યે ફાંસી અપાય છે. પરંતુ આ સમય હંમેશા સવારનો હોય છે. તેની પાછળનું કારણ એ છે કે બાકીના કેદીઓ સવારે સૂઈ જાય છે. અને જે કેદીને ફાંસી આપવાની હોય તેને આખો દિવસ મોતની રાહ જોવી પડતી નથી.

- ફાંસીની થોડી મિનિટો પહેલાં, સુપરિન્ટેન્ડન્ટ જાય છે અને કેદીને ફાંસીની જગ્યાએ લાવે છે. તેની સાથે બીજા કેટલાક ગાર્ડ પણ હાજર હોય છે. ફાંસી આપતી વખતે જલ્લાદ સિવાય ત્રણ અધિકારીઓ - જેલ સુપ્રિટેન્ડેન્ટ, મેડિકલ ઓફિસર અને મેજિસ્ટ્રેટ હોવા જરૂરી છે. અધિક્ષક ફાંસી આપતા પહેલા મેજિસ્ટ્રેટને કહે છે કે મેં કેદીની ઓળખ કરી છે અને તેનું ડેથ વોરંટ વાંચ્યું છે. ડેથ વોરંટ પર કેદીની સહી જરૂરી છે. હવે આગળનું કાર્ય જલ્લાદનું છે.

- જલ્લાદ કેદીના મોં પર કાળા કપડાથી ઢાંકવામાં આવે છે, અને તેના ગળામાં ફાંસો મૂકે છે. અને પછી લિવર ખેંચે છે. દુનિયાભરમાં લટકાવવાના ચાર રસ્તા છે. ભારતમાં લોંગ ડ્રોપ પદ્ધતિથી ફાંસી આપવામાં આવે છે. લાંબા ડ્રોપમાં, દોરડાની લંબાઈ કેદીના વજન અનુસાર નક્કી કરવામાં આવે છે. આ એટલા માટે કરવામાં આવે છે કે આંચકાને કારણે ગરદન અને રીડનું હાડકું તૂટી શકે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ફાંસીમાં લાંબા ડ્રોપની પદ્ધતિ ઓછામાં ઓછી ક્રૂર છે.

- લીવર ખેંચ્યાના લગભગ અડધા કલાક પછી, શરીરને ફાંસીમાંથી નીચે લાવવામાં આવે છે. પરંતુ જ્યારે તબીબી અધિકારી તેના મૃત્યુની પુષ્ટિ કરે છે. ત્યારે જ તેને નીચે લાવવામાં આવે છે. મૃત્યુની પુષ્ટિ કર્યા પછી, મેજિસ્ટ્રેટ, મેડિકલ ઓફિસર અને સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ ત્રણેય ડેથ વોરંટ પર સહી કરે છે. આ પછી, તેઓએ ફરીથી કોર્ટમાં ડેથ વોરંટ જમા કરાવે છે.

- ફાંસી આપ્યા બાદ મૃતદેહ પરિવારને સોંપવામાં આવે છે. જે કેદીઓના પરિવારજનો નથી તેમના મૃત્યુ પહેલા તેમને પૂછવામાં આવે છે કે અંતિમ સંસ્કાર કેવી રીતે કરવા.

- જો કે, અમે તમને જણાવી દઈએ કે ભારતમાં છેલ્લી ફાંસી 20 માર્ચ 2020 ના રોજ નિર્ભયાના ચાર દોષિતો- અક્ષય, વિનય, પવન અને મુકેશને આપવામાં આવી હતી. સવારે સાડા પાંચ વાગ્યે તેને સજા કરવામાં આવી હતી. અગાઉ વર્ષ 2015માં યાકુબ મેમણને 1993ના મુંબઈ બોમ્બ વિસ્ફોટ કેસમાં ફાંસી અપાઈ હતી. તે પહેલા અફઝલ ગુરુને 2013માં અને અજમલ કસાબને 2012માં ફાંસી આપવામાં આવી હતી.