જીવતા જીવ કેમ નાગા સાધુ કરે છે પિંડદાન? જાણો ત્યાગ અને તપસ્યાના પર્યાય સમાન નાગા સાધુઓની રોચક કથા

નિરજ ચોકસી, અમદાવાદઃ શું નાગા સાધુનું જીવન આ દુનિયાથી અલગ હોય છે કે પછી તેમની એક અલગ જ દુનિયા હોય છે. જીંદગીના જીવન પટલ પર ઝરૂખા જેટલી સંખ્યા સાથે પોતાની એક અલગ દુનિયામાં ત્યાગી જીવન વિતાવતા આ નાગા સાધુના જીવનની એક ઝલક બતાવવાનો અમે પ્રયત્ન કર્યો છે.

'ન પુછ મેરી પહેચાન મેં તો ભસ્મધારી હું
ભસ્મ સે હોતાએ જીનકા શિંગાર મે ઉસ મહાકાલ કા પુજારી હું અલખ....'

નાગા સાધુઓ કે જેઓ શરીર પર ભસ્મ લગાવી પોતાની જ ધૂનમાં રહે છે.તેમના જીવનનો મતલબ છે ત્યાગ.નાગા સાધુ ત્યાગે છે મોભ,માયા,ઘર,પરિવાર,સાંસારીક શુખ,વસ્ત્ર અને પોતાની પુરૂષતા.નાગા સાધુની દુનિયા ના માત્ર રહસ્યમય હોય છે પરંતુ તેમની જીવન ચર્યા પણ અલગ અને અનોખી હોય છે. હાથમાં ગાંજા ભરેલી ચીલમ પીતા. વગર વસ્ત્રના શરીર પર ભસ્મની ભૂકી, લાંલ આંખો, મોટી જટા આ છે નાગા સાધુનો વેશ. જેને જોઈને નાનું બાળક ડરી જાય પરંતુ આ ડરામણા વેશ પાછળ છૂપાયેલું છે તેમનું ભક્તિમય રૂપ. ચાલો આ ડરામણા વેશ અને ભક્તિના સમન્વયને સમજવાનો પ્રયાસ કરીએ.

નાગા સાધુ કેમ વસ્ત્રોનો ત્યાગ કરે છે
નાગા સાધુઓનું માનવું છે કે વસ્ત્રો માત્ર શરીર ઢાંકવાનું કાર્ય કરે છે અને નાગા સાધુઓને શરીર ઢાંકવાથી લઈને કોઈ પણ પ્રકારની ભૌતિક વસ્તુઓથી કોઈ લગાવ હોતો નથી. નાગા સાધુઓ માત્ર આત્માની પવિત્રતાને જ માને છે. નાગા સાધુ જે સમયે સામાન્ય લોકોની વચ્ચે જાય છે ત્યારે તે તેમના શરીર પર ભસ્મ લગાવે છે અને તે ભસ્મ જ તેમનું વસ્ત્ર છે. આ ભસ્મ લગાવવાથી સ્વસ્થ રહી શકાય છે એટલે કે કોઈ બિમારી તેમની પાસે આવતી નથી.

નાગા સાધુની પરંપરા ક્યાંથી શરૂ થઈ
મહર્ષિ વેદ વ્યાસે સૌથી પહેલા સંગઠીત રૂપથી વનવાસી સંન્યાસીની પરંપરા શરૂ કરી હતી.ત્યાર બાદ સુખદેવ અને તે બાદ ઘણા ઋષીમુનિઓએ આ પરંપરાને પોતાની રીતે આગળ વધારી.બાદમાં શંક્રાચાર્યએ 4 મઢની સ્થાપના કરી 10 નામી સંપ્રદાયની સ્થાપના કરી. અને અહીંથી શરૂ થઈ અખાડાઓની પરંપરા.

નાગા સાધુના 17 શ્રૃંગાર હોય છે
લંગોટ
ભસ્મ
શરીર પર વીભૂતિનો લેપ
ચંદન
પગમાં લોખંડની અને ચાંદીનું કડું પહેરવું
વીંટી
પંચ કેસ
કમર પર માળા
માથા પર રોલીનો લેપ
કુંડળ
હાથમાં ચિપ્યો
કમંડળ
ડમરૂ
અલગ રીતે ગૂંથેલી જટા
તિલક
મેસ (કાજળ)
હાથમાં કડુ
બાજુ પર રૂદ્રાક્ષની માળા
આ નાગા સાધુઓના 17 શ્રૃંગાર છે. જે તેઓ દીક્ષા લીધા બાદ ધારણ કરે છે.

નાગા સાધુના નિયમ
નાગા સાધુ બનવા ઈચ્છતા હોય તેમના વિશે સંપૂર્ણ માહિતી પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે. જેમ કે તે કોણ છે, ક્યાં રહે છે અને શા માટે નાગા સાધુ બનવાની ઇચ્છા છે. નાગા સાધુ બનવું હોય તેને સૌપ્રથમ બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવું  પડે છે.બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરવાનો સમય 6 મહિનાથી લઈને 2 વર્ષ સુધીનો હોય છે.આ પ્રક્રિયા બાદ તેને મહાપુરુષ બનાવવામાં આવે છે. એ પછી અખાડાના પુરોહિત તેને તેનું પિંડદાન કરાવે છે. જેનો અર્થ એ છે કે તે તેના પરિવાર માટે મરી ગયો છે. અને તેને માટીના વાસણો આપવામાં આવે છે. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન આખડાનો ચોકીદાર બની તે દેખરેખ રાખે છે. આ પ્રક્રિયા દરમિયાન અખાડાના સાધુ સંતો તેના લિંગને વૈદિક મંત્રના ઝટકા આપીને નિષ્ક્રિય કરે છે.નાગાસાધુને એક દિવસમાં એક જ વખત જમવાની પરવાનગી હોય છે. તે પણ તેમને ઘરે-ઘરે જઈને ભિક્ષા માગીને જમવાનુ મેળવવાનું હોય છે. એક દિવસમાં 7 ઘરે જ નાગા સાધુ ભિક્ષા માગી શકે છે. જો સાત ઘરમાંથી એક પણ ઘરેથી ભિક્ષા ન મળે તો તેમને આખો દિવસ ભૂખ્યું રહેવું પડે છે.સંત સમાજના 13 અખાડામાંથી માત્ર 7 અખાડા જ નાગા બાવાને બનવાની પ્રેરણા આપે છે. તે છે- અટલ, અગ્નિ, આનંદ, જૂના, મહાજનવાણી, અને નિરંજની અખાડા.

જાણો કેમ નાગા સાધુ કરે છે નશો?
નાગા સાધુ ભાંગ,ધતુરા અને ગાંજાનો નશો કરે છે. કહેવામાં આવે છે કે આ પ્રકારના નશા ઠંડી પ્રકૃતિવાળા હોય છે જેનાથી ઈન્દ્રીય કાબૂમાં રહે છે.આ નશાથી સાધુઓ ભગવાનની આરાધનામાં તલ્લીન થઈ જાય છે.

જાણો નાગા સાધુના અખાડા વિશે
નાગાસાધુનો ઈતિહાસ ખૂબ જૂનો છે. ઘણા ખોદકામમાં નાગા બાવાનો ઈતિહાસ મળી આવ્યો છે.નાગા સાધુ ભગવાન શિવની પશુપતિનાથ તરીકે પૂજા કરતા હોવાના પુરાવા મળ્યા છે. એલેક્સઝેન્ડર અને તેના સૈનિકોએ પણ નાગા સાધુને જોયેલા છે.નાગા સાધુ ભારતીય સંસ્કૃતિ અને દર્શનના શાશ્વત મૂલ્યોનો અભ્યાસ કરીને તેનું પાલન કરીને સંયમિત જીવન જીવે છે.નાગા સાધુના અભ્યાસ માટે 13 અખાડા હોય છે. અખાડા એમ તો એક પ્રકારના હિન્દુ મઠ હોવાનું કહી શકાય. શરૂઆતમાં ફ્ક્ત ચાર જ મઠ હતા. પરંતુ વૈચારિક મતભેદને કારણે તેમાં વિભાજન થતા રહ્યા અને આજે મુખ્ય 13 અખાડા છે.અખાડા પોતાને હિન્દુ ધર્મના રક્ષક હોવાનું ગણાવે છે. કુંભના મેળામાં 1945માં થયેલા હિંસક સંઘર્ષમાં ભારે ભાગદોડ મચી ગઇ હતી. તે લડાઇ બાદ કુંભમેળમાં આવતા લાખો લોકોની સુરક્ષાને ધ્યાનમાં લઇને અખાડા પરિષદની રચના કરવામાં આવી હતી. આ પરિષદમાં માન્ય ગણાયેલા 13 અખાડાના બે પ્રતિનિધિઓનો સમાવેશ કરાયો છે. આ અખાડાઓનું સ્થળ વિવિધ તીર્થ કે શહેર હોય છે, જ્યાં કુંભ મેળો યોજાતો હોય છે.કુંભ મેળા દરમિયાન નાગા સાધુઓને ગંગા નદીમાં 108 ડુબકી લગાવવી પડે છે.મહાપુરૂષ બન્યા પછી નાગા સાધુ બનવાની પ્રક્રિયા શરૂ થાય છે.નાગા સાધુ બનવા માટે અખાડામાં દીક્ષા લેવી પડે છે.

જાણો 13 અખાડા વિશે
1.શ્રી નિરંજન અખાડા
આ અખાડાની સ્થાપના 826માં ગુજરાતના માંડવીમાં થઈ હતી.તેમના ઈષ્ટદેવ ભગવાન શંકરના પુત્ર કાર્તિક સ્વામી છે.તેમાં દિગંબર,સાધુ,મહંત અને મહામંડલેશ્વરની પદવી ધરાવતા સાધુ હોય છે.તેમનો યુગ અલાહાબાદ,ઉજ્જૈન,હરિદ્વાર,ત્ર્યંબકેશ્વર અને ઉદયપુરમાં છે.

2.શ્રી જુનાદત્ત અથવા જુના અખાડા

આ અખાડાની સ્થાપના 1145માં ઉત્તરાખંડના કર્ણપ્રયાગમાં થઈ હતી.તેને ભૈરવ એરેના પણ કહેવામાં આવે છે.તેમના દેવતા રૂદ્રવતાર દત્તાત્રેય છે.તેમનું કેન્દ્ર વારાણસીનું હનુમાનઘાટ પટ માનવામાં આવે છે.તેમનો આશ્રમ હાટિદવતનાં માયાદેવી મંદિર પાસે છે.જ્યારે આ અખાડામા નાગાબાવાઓ સ્નાન માટે સંગમ તરફ જાય છે ત્યારે મેળામાં આવતા ભક્તો સહિત સમગ્ર વિશ્વનો શ્વાસ તે અદ્ભૂત દ્રશ્ય જોવા માટે અટકી જાય છે.

3. શ્રી મહાનિર્વાણ અખાડો
આ અખાડાની સ્થાપના ઈ.સ. 681માં થઈ હતી.કેટલાક લોકો માને છે કે તેનો જન્મ બિહાર-ઝારખંડના બૈજનાથ ધામમાં થયો હતો.જ્યારે કેટલાક માને છે કે હરિદ્વારમાં નીલ ધારા નજીક તેનું જન્મસ્થળ છે.તેમના પ્રિય દેવ કપિલ મહામુનિ છે.તેમના આહાર અલાહાબાદ,હરિદ્વાર,ઉજૈન,ત્ર્યંબકેશ્વર,ઓમકારેશ્વર અને કાંકાલમાં છે.ઈતિહાસના પાના ફેરવો તો 1260માં મહા ભગવાન ભગવાન ગિતીના નેતૃત્વ હેઠળ 22 હજાર નાગાબાવાઓએ કંકાલ ખાતેના મંદિરને આધવકતી સેનાનાં કન્નડથી બચાવ્યા હતા.

4.શ્રી અટલ અખાડો
ગોંડવાના ક્ષેત્રમાં આ અખાડાની સ્થાપના 56માં થઈ હતી.તે એક સૌથી પ્રાચીન અખાડો માનવામાં આવે છે.તેની મુખ્ય બેંચ પાટણમાં છે પરંતુ આશ્ચમ કાંકલ,હરિદ્વાર,અલ્હાબાદ,ઉજ્જૈન અને ત્ર્યંબકેશ્વરમાં પણ છે.

5.શ્રી આવાન અખાડો
અરેનાની સ્થાપના 646માં થઈ હતી અને 1603માં તેનું ફરીથી આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું.તેમના પ્રિય દેવ શ્રી દત્તાત્રેય અને શ્રી ગજાનન છે.આ અખાડાની કેદ છે તેનો આશ્રમ રૂષિકેયમાં પણ છે.

6.શ્રી આનંદ અખાડો
આ અખાડાની સ્થાપના 855માં મધ્ય પ્રદેશના બેટાટમાં કરવામાં આવી હતી. તેનું કેન્દ્ર વાતાનાસીમાં છે. આની જ શાખાઓ અલ્હાબાદ,ઉજ્જૈનમાં પણ છે.

7.શ્રી પંચગની અખાડો
આ અખાડાની સ્થાપના 136માં થઈ હતી.તેમના પ્રિય દેવ ગાયત્રી છે અને તેનું મુખ્ય કેન્દ્ર કાશી છે.તેમના સભ્યોમા શંખરાચાર્ય,બ્રહ્મચારી,સાધુ અને ચટોપીઠના મહામંડલેશ્વરનો સમાવેશ થાય છે.પટમપતાજુસાતની શાખાઓ અલાહાબાદ,હરિદ્વાર,ઉજ્જૈન અને ત્ર્યંબકેશ્વરમાં છે.

8.શ્રી નાગપંતી ગોરખનાથ અખાડો
આ અખાડાની સ્થાપના 666 ઈ.સ.માં અહલ્યા-ગોદાવતી સંગમ બોર્ડ દ્વારા કરવામાં આવી હતી.તેના સ્થાપક પીટ શિવનાથજી છે. તેમવા મુખ્ય દેવતા ગોરખનાથ છે.તેમાં બાર માર્ગો છે. આ સંપ્રદાય યોગિની કૌલ તરીકે પ્રખ્યાત છે અને તેની ત્ર્યંબકેશ્વર શાખા વ્યમ્બકથ તરીકે ઓળખાય છે.

9.શ્રી વૈષ્ણવ અખાડો
આ બાલાજી એરેનાની સ્થાપના 1595 ઈ.સ.માં દારાગંજમાં શ્રી નૈધ્યામુતીતી ખાતે કરવામાં આવી હતી.સમય જતાં,નિમિ,જીવની,ખાકી વગેરે જેવા ત્રણ સંપ્રદાયો રચાયા.તેમનો અખાડો ત્ર્યંબકેશ્વરના અકાતી મંદિર પાસે હતો.1848 સુધી,શાહી સ્નાન ત્ર્યંબકેશ્વરમાં થતું 1848માં શેવ અને વૈષ્ણવ સાધુમાં પહેલા કોણે સ્નાન કરવું જોઈએ તે માટે ઝઘડા થતા હતા.શ્રીમંત પેશવાએ આ ઝઘડો સમાપ્ત કર્યો.તે સમયે તેણે ત્ર્યંબકેશ્વર પાસે ચક્રતી ઉપર સ્નાન કર્યું હતું. 1932થી તેમણે નાસિકમાં સ્નાન કરવાનું શરૂ કર્યું.આજે પણ સ્નાન નાસિકમાં થાય છે.

10.શ્રી ઉદાસીન પંચાયતી મોટો અખાડો
આ સંપ્રદાયના સ્તાપક શ્રી ચંદ્રાચાર્ય ઉદાસીન છે.તેમની પાસે ઉદાસીન સાધુઓ,મહંતો અને માહામંજલેશની સંખ્યા વધુ છે.તેમની શાખાઓ પ્રયાગ,હરિદ્વાર,ઉજ્જૈન,ત્ર્યંબકેશ્વર,ભદૈની,કાંકલ,સાહિબગંજ,મુલતાન,નેપાળ અને મદ્રાસમાં છે.

11.શ્રી ઉદાસીન નવો અખાડો
આ મોચા નોસ્ટાલ્જિક ક્ષેત્રના કેટલાક સાધુઓ વહેંચાયેલ હોકટ ઉભા કરે છે.તેમાના પ્રમોટર મહાથ મુધીરદાસજી હતા.તેઓની પ્રયાગ હરિદ્વાર,ઉજ્જૈન ત્ર્યંબકેશ્વરમાં શાખાઓ છે.

12.શ્રી નિર્મલ પંચાયતી અખાડો
આ અખાડાની સ્થાપના 1784માં થઈ હતી.હરિદ્વારના કુંભ મેળા સમયે 1784માં શ્રીદુર્ગાસિંહ મહારાજે તેમના પુસ્તક શ્રી ગુરુગ્રંથ સાહેબની સભામાં વિચારોની આપલે કરીને આ સ્થાપના કરી છે. તેમની વચ્ચે ઘણા કોમી સાધુઓ,મહંતો અને મહામંડલેશ્વર છે.તેમની શાખાઓ પ્રયાગ,હરિદ્વાર,ઉજ્જૈન અને ત્ર્યંબકેશ્વરમાં છે.

13.નિર્મોહી અખાડો
નિર્મોહી અખાડાની સ્થાપના 1720માં રામાનુજાચાર્યએ કરી હતી.આ અખાડાના મઠો અને મંદિરો ઉત્તર પ્રદેશ,ઉત્તરાખંડ,મધ્યપ્રદેશ,રાજસ્થાન ગુજરાત અને બિહારમાં છે.જે તે સમયે અહીં અનુયાયીઓને તીરંદાજી અને ફેન્સીંહ પણ શીખવાડવામાં આવતા હતા,અખાડાના પ્રમુખને ગુરુ માનવામાં આવે છે. યોગ્ય શિક્ષા અને દીક્ષા બાદ નાગા સાધુ બનવાની પ્રક્રિયા પૂરી થાય છે.

કુંભ મેળા ક્યાં થાય છે?
કુંભનો મેળો ભારતમાં પવિત્ર હિન્દૂ સ્થાનોમાં ચાર સ્થળે યોજાય છે.
1.નાસિક (મહારાષ્ટ્ર)માં ગોદાવરી નદીના કાંઠે
2.ઉજ્જૈનમાં શિપ્રા નદીના કાંઠે (મધ્યપ્રદેશ)
3. હરિદ્વારમાં ગંગા નદીના કાંઠે (ઉત્તરાખંડ)
4.પ્રયાગમાં (ઉત્તર પ્રદેશ)
પ્રાગાજમાં છે પૌરાણિક સરસ્વતી નદીઓનું સંગમ થાય છે.

આ નાગા સાધુ સૌથી વધુ કુંભના મેળામાં જ જોવા મળે છે. શાહી સ્નાન કરે છે હેવ તમને પ્રશ્ન થતો હશે કે શાહી સ્નાન શું હોય છે અને કેમ વર્ષો સુધી ના દેખાતા નાગા સાધુ આ સ્નાન કરવા અચૂક આવે છે? આવો જાણીએ

શાહી સ્નાન
શાહી સ્નાન સાધુ-સંતથી જોડાયેલા 13 અખાડાઓ શુભ-મુહૂર્ત માટે નક્કી સમય પર સંગમ અથવા અન્ય કોઇ પવિત્ર નદીમાં સ્નાન કરે છે. માન્યતા છે કે આ શુભ-મુહૂર્તમાં સ્નાન કરવાથી મોક્ષનું વરદાન મળે છે.શાહી સ્નાન માટે 13 અખાડાઓનો  સમયગાળો નક્કી કરવામાં આવ્યો છે.

કુંભ મેળા ક્યારે યોજવામાં આવે છે?
દર 12 વર્ષે એક વાર સૈદ્ધાંતિક રીતે એક સ્થળ પર કુંભ મેળો થાય છે.દર 3 વર્ષે કુંભ મેળો થાય છે.અલ્હાબાદમાં, દર વર્ષે માઘ મહિના (જાન્યુઆરીથી ફેબ્રુઆરી વચ્ચે હિન્દુ કૅલેન્ડર પ્રમાણે) સંગમ ખાતે માઘ મહિનો ઉજવાય છે. છઠ્ઠા અને બારમાં વર્ષે આ થાય છે. માઘ મેળાને અર્ધ કુંભ મેળા અને કુંભ મેળા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.મહા કુંભ મેળાને સૌથી શુભ મેળા ગણવામાં આવે છે.

આગામી કુંભ મેળા (Khumbhmella) ક્યારે છે?
આગામી કુંભ મેળો 2022માં હરિદ્વારમાં યોજાશે ત્યારબાદ 2025માં અલ્હાબાદમાં મહાકુંભ મેળો યોજાશે. 2027માં નાસિકમાં કુંભ મેળો યોજાશે.

સ્ત્રી નાગાસાધુ
નર નાગાસાધુ વિશે તમે જાણી લીધુ છે ત્યારે હવે અમે તમને બતાવીશું કે સ્ત્રી નાગાસાધુની દુનિયા કેવી હોય છે. મહિલા નાગાસાધુ બનતા પહેલા તેમણે 6 મહિનાથી લઈને 15 વર્ષ સુધી કઠોર બ્રહ્મચાર્યનું પાલન કરવું પડે છે. તેમના ગુરુને તે વિશ્વાસ અપાવવો પડે કે પોતે બ્રહ્મચાર્યનું પાલન કરી શકે છે. ત્યારે જ ગુરુ મહિલાને નાગા સાધુની દિક્ષા આપી શકે છે. હિન્દુ પરંપરામાં કોઈ વ્યક્તિના મરણ બાદ તેનું પિંડદાન કરવામાં આવે છે. પરંતુ નાગા સાધુ બનતા પહેલાં મહિલાએ પોતાનું પિંડદાન સ્વયં કરવું પડે છે. મહિલા જ્યારે નાગાસાધુ બનવા જાય ત્યારે જ તેને મુંડન કરાવવું પડે છે. મુંડન પછી નદીમાં સ્નાન કરાવવામાં આવે છે. તે પછી જ તેમને ગુરુ દ્વારા નવું નામ અને ઓળખાણ આપવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે પુરુષ નાગાસાધુ હંમેશા નિર્વસ્ત્ર રહે છે, પરંતુ મહિલા નાગાસાધુ હંમેશા પીળું વસ્ત્ર પહેરે છે. મહિલા નાગાસાધુ હોય કે પુરૂષ નાગા સાધુ બન્નેને શરીર પર માત્રને માત્ર ભસ્મ લગાવવાની જ અનુમતિ હોય છે. જ્યારે કોઈ મહિલા નાગાસાધુ બની જાય છે ત્યારે તેને દરેક પુરૂષ સાધુ 'માતા' કહે છે.