રાજકારણનો રંગ : એક સમયે ખભે ખભો મિલાવતા હાલમાં રાજકીય દુશ્મન, આવો છે 3 પેઢીનો ઈતિહાસ

દેશની રાજનીતિમાં બે પરિવારો વચ્ચેના સંબંધોના બદલાતા રંગ આ દિવસોમાં ચર્ચામાં છે. આમાંથી એક નહેરુ-ગાંધી પરિવાર છે જેની અનેક પેઢીઓ આઝાદી પહેલાં પણ રાજકારણમાં સક્રિય છે. આ પરિવારે દેશને ઘણા વડાપ્રધાન આપ્યા છે અને ક્યારેય સત્તાથી દૂર નથી રહ્યા. બીજો ગ્વાલિયરનો સિંધિયા પરિવાર છે, જેણે આઝાદી પછી રાજકારણમાં પ્રવેશ કર્યો, પરંતુ ઝડપથી સફળતાની સીડીઓ ચડીને કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોમાં પ્રભાવશાળી હોદ્દા પર પોતાનો રસ્તો બનાવ્યો. દેશની રાજનીતિમાં બદલાતા રંગની કહાની આ બંને પરિવારો વચ્ચેની કેમેસ્ટ્રીમાં જોવા મળે છે. કટ્ટર દુશ્મનીથી અવિભાજ્ય મિત્રતા સુધી - આ બંને પરિવારોએ સંબંધોના તમામ શેડ્સ જોયા છે. આ દિવસોમાં તેમના સંબંધો ફરી ચર્ચામાં છે કારણ કે ત્રણ વર્ષ પહેલા રાજનીતિએ એવો વળાંક લીધો હતો કે પહેલા તેઓ અલગ થઈ ગયા હતા અને હવે તેઓ એકબીજાને દેશદ્રોહી કહેતા અચકાતા નથી.

પ્રથમ પેઢી - ઈન્દિરા ગાંધી અને વિજયરાજે સિંધિયા

1957ની સામાન્ય સભાની ચૂંટણી પહેલાં ઈન્દિરા ગાંધીના પિતા અને તત્કાલિન વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુએ ગ્વાલિયર-ચંબલ પ્રદેશમાં કોંગ્રેસને મજબૂત કરવા માટે સિંધિયા પરિવારને રાજકારણમાં પ્રવેશની ઓફર કરી હતી. વર્તમાન કેન્દ્રીય મંત્રી જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયાના દાદા અને વિજયરાજે સિંધિયાના પતિને રાજકારણમાં કોઈ રસ નહોતો. જ્યારે તેમણે કોંગ્રેસની ટિકિટ પર ચૂંટણી લડવાનો ઇનકાર કર્યો, ત્યારે નહેરુના ફોન પર વિજયરાજે તેમને મળવા દિલ્હી આવ્યા. તેઓ દિલ્હીમાં ઈન્દિરા ગાંધીને મળ્યા. એવું કહેવાય છે કે ઈન્દિરાએ વિજયરાજેને ચેતવણી આપીને કોંગ્રેસની ટિકિટ પર ચૂંટણી લડવા માટે લગભગ દબાણ કર્યું હતું. વિજયરાજેને તેમની વાત માનવી પડી, પરંતુ અહીંથી જ બંને વચ્ચે અવિશ્વાસ અને દુશ્મની શરૂ થઈ. વિજયારાજે 1957માં કોંગ્રેસની ટિકિટ પર પ્રથમ ચૂંટણી લડ્યા હતા અને જીત્યા હતા, પરંતુ તેઓ પાર્ટીમાં લાંબો સમય ટકી શક્યા નહોતા. 

1962ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા તે જનસંઘમાં જોડાઈ ગયા હતા. તેમણે ચંબલ પ્રદેશમાં જનસંઘને મજબૂત બનાવવામાં સૌથી મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. આ કારણે ઈન્દિરા સાથેના સંબંધો વધુ વણસ્યા. જ્યારે ઈન્દિરાએ 1975માં ઈમરજન્સી લાદી ત્યારે તેનો વિરોધ કરવામાં વિજયરાજે સૌથી આગળ હતા. ઈન્દિરાએ પણ તેમના વતી બદલો લેવા માટે કોઈ કસર છોડી ન હતી. તેમણે વિજયરાજેને દિલ્હીની તિહાર જેલમાં રાખ્યા જ્યાં ભયાનક ગુનેગારો નજરકેદ હતા. આ દરમિયાન સરકારી એજન્સીઓએ સિંધિયાના મહેલ ગ્વાલિયર પેલેસ પર દરોડા પાડ્યા હતા અને પરિવાર પર ઘણા કેસ થોપવામાં આવ્યા હતા. ઘણી જહેમત બાદ વિજયરાજેને જેલમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા, પરંતુ તેઓ રાજકારણથી દૂર રહેશે તેવી અજ્ઞાત શરત સાથે. આનાથી વિજયારાજે એટલા દુઃખી થયા કે તેઓ 1980માં ઈન્દિરા સામે ચૂંટણી મેદાનમાં ઉતર્યા અને ખરાબ રીતે હાર્યા.

બીજી પેઢી- રાજીવ ગાંધી અને માધવરાવ સિંધિયા

માધવરાવ સિંધિયા અને રાજીવ ગાંધી વચ્ચેનો સંબંધ વિજયરાજે અને ઈન્દિરા વચ્ચેની દુશ્મનાવટથી બિલકુલ વિપરીત હતા. માધવરાવ 1971માં જનસંઘની ટિકિટ પર પહેલી ચૂંટણી લડ્યા હતા, પરંતુ તેઓ પાર્ટીમાં લાંબો સમય ટકી શક્યા નહોતા. તેમની માતા સાથે પણ તેમના સંબંધો સારા ન રહ્યા અને તેઓ ટૂંક સમયમાં કોંગ્રેસમાં જોડાયા. કટોકટી દરમિયાન જ્યારે વિજયરાજે તિહારમાં કેદ હતા ત્યારે માધવરાવ નેપાળમાં તેમના સાસરિયાંના ઘરે આરામથી સમય પસાર કરી રહ્યા હતા. 1984માં ઈન્દિરાની હત્યા બાદ રાજીવ ગાંધી વડાપ્રધાન બન્યા અને માધવરાવ તેમના સૌથી વિશ્વાસુ સલાહકારોમાંના એક બન્યા. રાજીવ અને માધવરાવ દૂન સ્કૂલમાં સાથે ભણ્યા હતા અને બંનેને પ્લેન ઉડાવવાનો શોખ હતો. 

માધવરાવ 1984ની ચૂંટણીમાં ગ્વાલિયરથી અટલ બિહારી વાજપેયી સામે લડ્યા હતા અને રાજીવના કહેવા પર જ તેમને હરાવ્યા હતા. આ મિત્રતા એવી હતી કે રાજીવે માધવરાવને તેમની માતા ઈન્દિરા ગાંધીના ના પાડવા છતાં તેમની કેબિનેટમાં મંત્રી બનાવ્યા. રાજીવ પણ તેમને મધ્યપ્રદેશના મુખ્યમંત્રી બનાવવા માંગતા હતા, પરંતુ આ શક્ય બન્યું નહીં. 1989ની લોકસભા ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસની હાર બાદ રાજીવે વડાપ્રધાન પદ છોડવું પડ્યું હતું, પરંતુ માધવરાવે તેમનો પક્ષ છોડ્યો ન હતો. આ બંનેની મિત્રતા રાજકીય કરતાં પારિવારિક હતી. આનું ઉદાહરણ રાજીવ ગાંધીની હત્યા બાદ 1991માં જોવા મળ્યું હતું. ગાંધી પરિવાર પર આ સંકટ સમયે માધવરાવ હંમેશા સોનિયા ગાંધી અને તેમના બાળકો સાથે ઉભા જોવા મળતા હતા. દસ વર્ષ પછી, માધવરાવ સિંધિયાનું પણ વિમાન દુર્ઘટનામાં મૃત્યુ થયું.

ત્રીજી પેઢી- રાહુલ ગાંધી અને જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયા

માધવરાવ સિંધિયાના મૃત્યુ પછી તેમના પુત્ર જ્યોતિરાદિત્યએ તેમનો રાજકીય વારસો સંભાળ્યો, તેથી તેમણે પણ તેમના પિતાની જેમ કોંગ્રેસને પસંદ કરી. સપ્ટેમ્બર 2001માં કોંગ્રેસમાં જોડાયા બાદ તેમણે તેમના પિતાની ગુના બેઠક પરથી લોકસભાની ચૂંટણી લડી અને પ્રથમ વખત સંસદ સભ્ય બન્યા. ત્રણ વર્ષ પછી રાહુલ ગાંધીએ રાજકારણમાં પ્રવેશ કર્યો, પરંતુ જ્યોતિરાદિત્ય આ પહેલાં તેમના મિત્ર હતા. બંનેએ દૂન સ્કૂલમાં સાથે અભ્યાસ કર્યો હતો. જ્યારે રાહુલ કોંગ્રેસના અધ્યક્ષ બન્યા ત્યારે જ્યોતિરાદિત્ય તેમની કોર ટીમનો હિસ્સો બની ગયા હતા. કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ બન્યા બાદ તરત જ રાહુલે પાર્ટીમાં નવા ચહેરાઓને આગળ લાવવા માટે બ્લુ પ્રિન્ટ તૈયાર કરી હતી. જ્યોતિરાદિત્ય તેમની યુવા બ્રિગેડનો સૌથી તેજસ્વી ચહેરો હતો.

 2018ની વિધાનસભા ચૂંટણી બાદ રાહુલ તેમને મધ્યપ્રદેશના મુખ્યમંત્રી બનાવવા માંગતા હતા, પરંતુ તે શક્ય બન્યું ન હતું. આ પછી પણ રાહુલે તેમને પાર્ટીમાં મહત્વપૂર્ણ જવાબદારીઓ આપીને સ્પષ્ટ કર્યું કે જ્યોતિરાદિત્ય તેમના વિશ્વાસુઓમાંના એક છે. તેમની મિત્રતા એવી હતી કે રાહુલની જેમ પ્રિયંકા ગાંધી પણ જ્યોતિરાદિત્યને પોતાનો ભાઈ માનતા હતા. ઘણી વખત જ્યારે જ્યોતિરાદિત્ય કોઈ મુદ્દે રાહુલ સાથે સહમત નહોતા ત્યારે પ્રિયંકા મોટી બહેનની ભૂમિકામાં આવીને બંને માટે સંમત થવાનો માર્ગ મોકળો કરતી. સંભવતઃ આ ભાવનાત્મક બંધન જ જ્યોતિરાદિત્યના 2020માં કોંગ્રેસ છોડવાનું કારણ બની ગયું હતું. જો કે, આ પછી પણ બંનેએ એકબીજા પર સીધો હુમલો કરવાનું ટાળ્યું હતું, પરંતુ હવે પરિસ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે. માનહાનિના કેસમાં કોર્ટ દ્વારા દોષિત ઠેરવવામાં આવતા રાહુલને સાંસદ પદ ગુમાવવું પડ્યું હતું. જ્યારે કોંગ્રેસ પાર્ટીએ દેશભરમાં તેનો વિરોધ કર્યો ત્યારે જ્યોતિરાદિત્યએ પ્રેસ કોન્ફરન્સ કરી તેમને સ્વાર્થી રાજકારણી ગણાવ્યા. એટલું જ નહીં તેમણે કોંગ્રેસને દેશદ્રોહીઓની પાર્ટી ગણાવી હતી. રાહુલે પોતે તો કંઈ કહ્યું ન હતું, પરંતુ એક Tweetમાં તેણે જ્યોતિરાદિત્યનું નામ અદાણી સાથે જોડ્યું હતું.

હવે આગળ શું
તે સ્પષ્ટ છે કે જ્યોતિરાદિત્યનો રાજકીય માર્ગ તેના પિતાથી અલગ થઈ ગયો છે. તે હવે ભાજપનો એક ભાગ છે જેનું લક્ષ્ય કોંગ્રેસ મુક્ત ભારત છે. આ માર્ગ પર આગળ વધીને રાહુલ સાથે તેની મિત્રતા ફરી જાગી જશે, તેની શક્યતાઓ ઘણી ઓછી છે. હા, એ વાત ચોક્કસ છે કે રાજકારણમાં કશું જ અશક્ય નથી. રાજકારણનો રંગ બદલાતા વધુ સમય નથી લાગતો. નહિંતર, 2018ની વિધાનસભા ચૂંટણી દરમિયાન રાહુલ અને જ્યોતિરાદિત્યને એકસાથે પ્રચાર કરતા જોઈને ભાગ્યે જ કોઈએ અનુમાન કર્યું હશે કે પાંચ વર્ષ પછી તેઓ એકબીજાની સામે ઉભા જોવા મળશે.