अतिदुर्गम थंड प्रदेशात कसे राहत असतील आपले शूर जवान, ऐकूणही अंगावर काटा येतो

मुंबई : कधी हिवाळा, कधी उष्णता तर कधी मुसळधार पाऊस - बदलणारं हवामान पाहून सामान्य माणूस बर्‍याचदा घाबरुन जातो. परंतु जेव्हा अशा दुर्गम भागात सीमेवर, जेथे हवामान शत्रूसारखे वागते, तेव्हा अडचण इतकी वाढते की आपण कल्पनाही करू शकत नाही. गेल्या वर्षी जूनमध्ये लडाखच्या गलवान खोऱ्यात चीनने केलेल्या हल्ल्यामुळे आपले अनेक सैनिक शहीद झाले. अशीच 50 हजार भारतीय जवानांची कथा आहे. गेले अनेक महिने ते तेथील सीमेचे काटेकोरपणे सुरक्षा करतात. देशाच्या रक्षणासाठी ते आपल्या जीवाची ही परवा करत नाही.

उंच हिमालयाच्या चौक्यांवर सैन्य आणि आयटीबीपीचे जवान -15 ते 50 अंश सेल्सिअस तापमानात सरहद्दीवर पहारा देतात. या प्रकरणात चिनी सैन्य कमकुवत असल्याचे सिद्ध झाले आहे. हिवाळा टिकवून ठेवण्यात अपयशी ठरल्यास चीनने पूर्व लडाखच्या वास्तविक नियंत्रण रेषेतून (एलएसी) १०,००० सैन्य मागे घेतल्याची बातमी नुकतीच मिळाली. समोरा-समोर भागात परिस्थिती सारखीच आहे. पण तरी भारताचे शूर सैनिक सीमेवर उभे राहतात.

सियाचीनची प्राणघातक थंडी : सियाचीनमध्ये बर्फवृष्टी होत असताना, 30 ते 40 फूटांपर्यंत बर्फ जमा होतो. तापमान इतके थंड आहे की तापमान -40 किंवा -50 डिग्री सेल्सिअस किंवा त्याहूनही खाली येते. अंडी काही मिनिटांसाठी मोकळ्या ठिकाणी ठेवली गेली तर ते गोठून इतके कठीण होतील की, फुटणार ही नाही. यावरुन तुम्हाला तेथील परिस्थितीचा अंदाज येईल. भारताचे 50 हजार सैनिक चिनी सैनिकांच्या डोळ्यात डोळे घालून त्यांच्या कृत्यावर लक्ष ठेवून आहेत.

पूर्व लडाखमध्ये भारतीय सैन्याला तैनात करणे महत्त्वाचे आहे. कारण चीन भारताचा भूभाग बळकवण्यासाठी प्रयत्नात असतो. सियाचीनपेक्षा अधिक महत्वाचा हा भाग आहे. कारण सियाचीनमध्ये एका वेळी तैनात केलेल्या भारतीय सैन्यांची संख्या सहसा 2500 वर जात नाही, तर पूर्व लद्दाखमध्ये २० पट जास्त सैनिक तैनात आहेत. खरं तर, अत्यंत थंड भागात सैन्य तैनात करण्यात सर्वात मोठी अडचण म्हणजे बर्फ आणि थंडी. गेल्या वर्षी जूनमध्ये गॅलवान व्हॅलीची घटना घडली तेव्हा, असे विचार करण्यात आले होते की चिनी सैन्याच्या घुसखोरीचा मुद्दा दोन्ही देशांच्या सरकार आणि सैन्य कमांडर स्तरामधील चर्चेनंतर सोडविला जाईल.

अशा परिस्थितीत सैन्य तैनात करण्याची गरज नाही म्हणजेच हिवाळ्यातील हिमवर्षाव, बर्फाचे वारे आणि शून्यापेक्षा कमी तापमानात सैन्य तैनात करु नये. परंतु कमांडर स्तरावरील चर्चेनंतरही एलएसीवरील सैन्यांना माघार घेण्याचे आदेश मिळू शकले नाहीत. परतू या नंतर ही आपले शूर सैनिकांचं मनोबलात कुठेही कमी झालेलं नाही. सियाचीनप्रमाणेच आपल्या सैनिकांना पूर्व लडाखमध्ये सर्व सुविधा आणि उपकरणे मिळतील ज्यात ते शत्रूव्यतिरिक्त हिवाळ्याचा सामना करू शकतील, यासाठी सरकार प्रयत्न करत आहे. लडाखमध्ये सैनिकांनी ज्या नैसर्गिक आव्हानांना तोंड दिले असेल ते सियाचीनमधील भूतकाळातील अनुभवावरून लक्षात येते.

सियाचीन आणि लडाख सारख्या थंड ठिकाणी पिण्याचे पाणी मिळणे कठीणच नाही तर बोलताना ही विचार करावा लागतो. तेथे बोलताना आवाज बर्‍याचदा संदिग्ध होतो. बर्फ आणि थंडी वगळता जास्त उंचीमुळे ऑक्सिजनची कमतरता आणि कमी दाट हवेमुळे शरीर तेथे योग्यप्रकारे कार्य करण्यास सक्षम नसते. देशाचं संरक्षण संशोधन आणि विकास संघटनेने (डीआरडीओ) काही काळापूर्वी सियाचीन किंवा लडाखमध्ये बर्फ, जोरदार वारा आणि थंड हवामानामुळे होणार्‍या समस्येचे आकलन करण्यासाठी 15 सैन्य डॉक्टर आणि तीन शास्त्रज्ञांची एक टीम तयार केली होती. या पथकाने 2012 ते 2016 दरम्यान अभ्यास केला होता की पर्वतारोह्यांप्रमाणे सियाचीन आणि लडाखसारख्या इतर बर्फाळ भागात तैनात सैनिकही हिमबाधाचा सामना करू शकतील. फ्रॉस्टबाइट याचा अर्थ असा आहे की जर अशा बर्फाळ हवामानात सैनिकांनी बेअर रायफल बॅरल्स किंवा टिगर उघड्या हातांनी स्पर्श केला तर त्यांना आपले हात गमावावे लागतील.

वास्तविक, थंडीमुळे बोटं सुन्न होतात. या व्यतिरिक्त, श्वसन प्रणालीद्वारे फुफ्फुसांच्या संसर्गामुळे न्यूमोनिया देखील होतो. हेच कारण आहे की पोस्टिंगच्या काळात या भागातील सैनिकांना आंघोळ घालण्याची आणि दाढी वाढवण्याची परवानगी नसते. रक्तगोठल्याने या भागात तैनात असलेल्या सैनिकांना हृदय किंवा मेंदूमध्येही समस्या उद्भवू शकतात असेही या पथकाने म्हटले आहे. ही समस्या फ्रॉस्टबाइटपेक्षा गंभीर आहे. ग्लेशियर्समध्ये रक्ताच्या जमावाचा धोका मैदानी प्रदेशांपेक्षा शंभर पट जास्त असतो. त्यात जीवाचा धोका जास्त असतो. अशा प्रतिकूल परिस्थितीत बरेच दिवस राहिल्यास, सैनिक उपासमारीने आणि झोपेमुळे देखील मरतात. वजन कमी होऊ लागते. स्मरणशक्ती कमकुवत होऊ लागते.

इतर काही धोके देखील असू शकतात. उदाहरणार्थ, उंचीवर जास्त काळ शून्यापेक्षा कमी तापमानात राहिल्यामुळे जवानांना हृदयविकाराचा त्रास होऊ शकतो. यामुळे त्यांचे फुफ्फुसे पाण्याने भरतात. लडाख, सियाचीन आणि सिक्कीम येथे अशी अनेक क्षेत्र आहेत जिथे सैनिकांना अति उंच भागात ऑक्सिजनही नीट मिळत नाही.