ગુજરાતમાં મળ્યો બસ કરતા પણ મોટા કદનો સાપ, સમુદ્રમંથનનો વાસુકી નાગ હતો એ આખરે પુરવાર થયુ

fossil of 15 meter long ancient snake found : સ્કૂલ બસ કરતા લાંબો સાપ! આ માનવામાં ન આવે તેવી વાત છે. આપણા શાસ્ત્રોમા સમુદ્ર મંથનમાં વાસુકી નાગનો ઉલ્લેખ કરાયો છે. ગુજરાતમાં દુનિયાના સૌથી મોટા સાપના જીવાષ્મી મળી આવ્યા છે. જેનું કદ કદાચ એક સ્કૂલ બસ જેટલું હોઈ શકે છે. ભારતના વૈજ્ઞાનિકોએ એક મોટી અને અદભૂત શોધ કરી છે. લગભગ 50 મિલિયન વર્ષો પહેલા ભારતમાં એક સાપ ફરતો હતો જે બસ કરતા લાંબો હતો. આ સાપ એટલો વિશાળ હતો કે આજના સૌથી મોટા અજગર અને એનાકોન્ડા પણ તેની સામે બાળકો જેવા દેખાતા હશે. વૈજ્ઞાનિકોએ તેને 'વાસુકી ઈન્ડીકસ' નામ આપ્યું છે. જેને આપણે વાસુકી નાગ તરીકે ઓળખીએ છીએ. IIT રૂરકીના એક મહત્વપૂર્ણ સંશોધનમાં, ગુજરાતના કચ્છમાં આવેલી ખાણમાંથી વિશાળ સાપની કરોડરજ્જુના અવશેષો મળી આવ્યા છે. આ અવશેષો 4.7 કરોડ વર્ષ જૂના છે. જે સાપના હાડકાના અવશેષો મળ્યા છે તેનું નામ વાસુકી ઈન્ડીકસ રાખવામાં આવ્યું છે.

'વાસુકી' નામ ભગવાન શિવના ગળામાં વીંટળાયેલા નાગ પરથી પડ્યું છે. 'ઇન્ડિકસ' શબ્દનો અર્થ 'ભારતનો' થાય છે. વૈજ્ઞાનિકોએ આ નામથી બતાવ્યું છે કે આ સાપ ફક્ત ભારતમાં જ જોવા મળે છે અને તે ભગવાન શિવના નાગરાજ જેટલો શક્તિશાળી અને વિશાળ હતો. IIT રૂરકીના સંશોધકોએ દાવો કર્યો છે કે હવે લુપ્ત થઈ ગયેલો આ સાપ વિશ્વના સૌથી લાંબા સાપમાંનો એક હોઈ શકે છે. આજના 6 મીટર (20 ફૂટ) એનાકોન્ડા અને અજગર આની સરખામણીમાં કંઈ નહોતા. આ સંશોધન અહેવાલ તાજેતરમાં 'સાયન્ટિફિક રિપોર્ટ્સ' નામની જર્નલમાં પ્રકાશિત થયો છે.

અગાઉના વૈજ્ઞાનિકો મગર માનતા હતા
2005 માં, ઉત્તરાખંડના રૂરકીમાં ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્નોલોજી (IIT) ના વૈજ્ઞાનિકોને ગુજરાતના કચ્છમાં કોલસાની ખાણમાંથી 27 મોટા હાડપિંજરના ટુકડા મળ્યા હતા. કેટલાંક હાડકાં એક સાથે જોડાયેલાં પણ જોવા મળ્યાં હતાં. ત્યારથી અત્યાર સુધી આ અવશેષોને વિશાળ મગર જેવા જીવના અવશેષો માનવામાં આવતા હતા. પરંતુ હવે વૈજ્ઞાનિકોએ ખુલાસો કર્યો છે કે તે ખરેખર વિશ્વમાં જોયેલા સૌથી મોટા સાપમાંનો એક હતો.

અભ્યાસ જણાવે છે કે અલગ અલગ મળેલા આ હાડપિંજરના ટુકડાઓ સંપૂર્ણ વિકસિત પુખ્ત સાપના છે. વૈજ્ઞાનિકોનું કહેવું છે કે આટલો મોટો સાપ કેવી રીતે અસ્તિત્વમાં હોઈ શકે તેના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે. શક્ય છે કે તે સમયે વાતાવરણ તેમના માટે ખૂબ જ અનુકૂળ હોત, ખાવા માટે પુષ્કળ ખોરાક હોત અને પછી કદાચ તેમનો શિકાર કરવા માટે કોઈ ન હોત.

રસપ્રદ વાત એ છે કે વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે આ સાપની ઉત્પત્તિ ભારતમાં જ થઈ હોવી જોઈએ. લાખો વર્ષો પહેલા, આ સાપની પ્રજાતિ દક્ષિણ યુરેશિયા થઈને ઉત્તર આફ્રિકા પહોંચી હશે. આ સાપ એવા સમયે રહેતા હતા જ્યારે પૃથ્વીનું વાતાવરણ ગરમ હતું, એટલે કે સરેરાશ તાપમાન 28 ડિગ્રી સેલ્સિયસની આસપાસ હશે. આટલો મોટો સાપ ફક્ત આવા ગરમ વાતાવરણમાં જ જીવી શકે છે.

સંશોધનમાં વૈજ્ઞાનિકોને શું મળ્યું?
આ રિપોર્ટ લુપ્ત થઈ ગયેલા સાપ 'Madtsoideae'ના વિશેષ જૂથ વિશે છે. એવો દાવો કરવામાં આવે છે કે લગભગ 100 મિલિયન વર્ષો પહેલા ક્રેટેસિયસ સમયગાળાના અંતથી પ્લેઇસ્ટોસીન સમયગાળા સુધી આ સાપ પૃથ્વી પર જોવા મળ્યા હતા. તેઓ મુખ્યત્વે ગોંડવાના ખંડમાં રહેતા હતા (ખૂબ જૂનો ખંડ જે પાછળથી અલગ ખંડોમાં તૂટી ગયો હતો).

ક્રેટેસિયસના અંતના સમયગાળા દરમિયાન, આ સાપ મેડાગાસ્કર, દક્ષિણ અમેરિકા, ભારત, આફ્રિકા અને યુરોપના દ્વીપસમૂહમાં જોવા મળ્યા હતા. પરંતુ પછીના સમયમાં તેઓ માત્ર ઉત્તર આફ્રિકા, દક્ષિણ અમેરિકા, ભારત અને ઓસ્ટ્રેલિયા પૂરતા જ મર્યાદિત રહ્યા.

વાસુકી ઇન્ડિકસ સાપના હાડકામાં કેટલાક ખાસ નિશાન જોવા મળ્યા છે જે તેને અન્ય સાપ કરતા અલગ બનાવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, આ સાપના કરોડરજ્જુના હાડકાં વચ્ચે નાના ખાડાઓ દેખાય છે, જે મોટાભાગે માત્ર મેડસોઇડી સાપમાં જ જોવા મળે છે. તેનો આકાર મેડસોઇડી સાપ જેવો છે. આ સાપમાં કેટલાક ખાસ અંગો જોવા મળ્યા નથી જે અન્ય સાપમાં જોવા મળે છે. આ તેને વધુ અલગ બનાવે છે. વૈજ્ઞાનિકો 22 હાડકાને કરોડરજ્જુના આગળના ભાગ સાથે જોડાયેલા ગણાવી રહ્યા છે કારણ કે તેમાં કોઈ ખાસ નિશાન જોવા મળ્યા નથી જે કરોડના પાછળના ભાગમાં હોય છે.

સૌથી અલગ બાબત એ છે કે તેના હાડકા અસાધારણ રીતે મોટા હોય છે. અત્યાર સુધી જોવા મળતા અન્ય કોઈ મેડસોઈડ સાપનું હાડકું આનાથી મોટું નથી. તેમની કરોડરજ્જુનો આકાર કોદાળી જેવો હોય છે. કરોડરજ્જુની નીચેના હાડકાનો અમુક ભાગ સંપૂર્ણ રીતે વિકસિત નથી, જે તેને વધુ અલગ બનાવે છે. આ સાપની કરોડરજ્જુ નીચે એક ભાગની કિનારી તીક્ષ્ણ હોય છે.

મેડસોઇડ સાપનો ઇતિહાસ
મેડસોઇડી સાપ પ્રાચીન સમયમાં પૃથ્વી પર જોવા મળતા હતા. હવે તેમના અવશેષો વિવિધ ખંડોમાં જોવા મળે છે. વૈજ્ઞાનિકો એ સમજવાની કોશિશ કરી રહ્યા છે કે આ સાપ એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ કેવી રીતે પહોંચ્યા, કેવી રીતે ફેલાય અને અમુક જગ્યાએ કેવી રીતે લુપ્ત થઈ ગયા. હવે આ નવા સાપ 'વાસુકી ઇન્ડિકસ'ની શોધ સાથે આ રહસ્ય વધુ જટિલ બની ગયું છે. આ સાપ ભારતના એક જૂના મેડસોઇડિયા સાપ અને ઉત્તર આફ્રિકામાં જોવા મળતા એક પ્રકારના સાપ સાથે ગાઢ સંબંધ ધરાવે છે. આનાથી પ્રશ્ન થાય છે કે શું લાખો વર્ષો પહેલા ભારત અને આફ્રિકા વચ્ચે ખરેખર કોઈ જમીની માર્ગ હશે જેના દ્વારા આ સાપ એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ જઈ શકે?

વાસુકી ઈન્ડીકસ કેટલો ઊંચો હતો?
વાસુકી ઇન્ડિકસની લંબાઈનો અંદાજ કાઢવા વૈજ્ઞાનિકોએ તેની કરોડરજ્જુના સૌથી મોટા હાડકાંનો નજીકથી અભ્યાસ કર્યો હતો. તેણે વિવિધ પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને કેટલીક ગણતરીઓ કરી. પ્રથમ પદ્ધતિમાં, પાછળના કરોડરજ્જુના બે ભાગો વચ્ચેની પહોળાઈને આધાર તરીકે ગણવામાં આવી હતી. બીજી પદ્ધતિમાં, કરોડરજ્જુના આગળના બે ભાગો વચ્ચેની પહોળાઈને આધાર તરીકે ગણવામાં આવી હતી. આ સંશોધનમાં, સૌથી મોટા હાડકાનો ઉપયોગ કરીને બંને પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને ઊંચાઈનો અંદાજ કાઢવામાં આવ્યો હતો.

અગાઉના અંદાજો સૂચવે છે કે વાસુકી 10.9 મીટર અને 12.2 મીટરની વચ્ચે ઊંચો હશે. બીજી પદ્ધતિના આધારે, એવો અંદાજ છે કે તેની લંબાઈ 14.5 મીટરથી 15.2 મીટરની વચ્ચે હશે. જો કે, આ પરિણામોને સંપૂર્ણપણે સાચા ગણી શકાય નહીં. કારણ કે વૈજ્ઞાનિકોને કરોડરજ્જુના કેટલાક ભાગો મળ્યા નથી. ઉપરાંત, તે જાણી શકાયું નથી કે મેડસોઇડ સાપની કરોડરજ્જુમાં કેટલો તફાવત હતો તેથી અત્યાર સુધીનું અનુમાન છે કે વાસુકી ઇન્ડિકસ એક વિશાળ સાપ હતો અને તે અત્યાર સુધીના સૌથી મોટા સાપમાંનો એક હતો.

વાસુકી ઇન્ડિકસ આટલું મોટું કેવી રીતે છે? કદાચ ટાઇટેનોબોઆ કરતાં પણ વધુ!
વૈજ્ઞાનિકોએ અવલોકન કર્યું કે વાસુકી ઇન્ડિકસના કરોડરજ્જુના હાડકાં ટાઇટેનોબોઆ (જેને અત્યાર સુધીનો સૌથી મોટો સાપ માનવામાં આવે છે) ના હાડકાં કરતાં થોડો નાનો છે. તેમ છતાં તેમની ગણતરી મુજબ વાસુકી ઇન્ડિકસની લંબાઈ ટિટાનોબોઆ કરતા વધારે હશે.

આવું કેમ છે? વૈજ્ઞાનિકો આ પરિણામોને સાચા માને છે કારણ કે એક પદ્ધતિ ઘણા પ્રકારના જીવંત સાપના કરોડરજ્જુના ડેટા પર આધારિત છે. જ્યારે બીજી પદ્ધતિ સાપની માત્ર એક પ્રજાતિના ડેટા પર આધારિત છે. તેથી, અહેવાલમાં એવું માનવામાં આવે છે કે વાસુકી ઇન્ડિકસ ટિટાનોબોઆ કરતાં ભાગ્યે જ ઊંચો હશે.