વરસાદની કઈ રીતે થાય છે આગાહી: હવામાન વિભાગ અંબાલાલ પટેલ કરતાં પણ છે અત્યાધુનિક, આ અપનાવે છે ટેકનોલોજી

અહીં તકવાદી રાજકારણના પારંગત ખેલાડીઓ માટે તેઓને ઘણીવાર 'હવામાનશાસ્ત્રી' નામ આપવામાં આવે છે. પરંતુ શું તમે ક્યારેય વિચાર્યું છે કે વાસ્તવિક હવામાનશાસ્ત્રીનું કામ કેટલું જટીલ છે? આખરે, આગામી ઉનાળા પછી ચોમાસું કેવું રહેશે તેની હવામાન ખાતાને કેવી રીતે ખબર છે? એક સમયે હવામાનની આગાહી અમુક પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની વર્તણૂક પર આધારિત હતી, પરંતુ ભારતમાં હવામાનની આગાહીની સિસ્ટમ વૈજ્ઞાનિક ધોરણે ક્યારે બનાવવામાં આવી? ભારતીય હવામાન વિભાગ એટલે કે IMD ની રચના ક્યારે થઈ, લગભગ દોઢ સદીની સફરમાં તે આજે હવામાનની સચોટ આગાહી કરવા માટે કેવી રીતે સક્ષમ બન્યું? આજે IMD માત્ર ભારત માટે જ નહીં પરંતુ સમગ્ર દક્ષિણ એશિયા માટે હવામાનની આગાહીનો વિશ્વસનીય સ્ત્રોત છે.

તારા પ્રભાકરન એક હવામાનશાસ્ત્રી છે. હરતાં- ફરતાં કે ગમે તે કરતી વખતે તેમના મનમાં માત્ર હવામાન ચાલતું રહે છે. નમૂનાઓ એકત્રિત કરવા અને પ્રયોગો કરવા માટે તે ઘણીવાર વાદળો વચ્ચે ઉડે છે. ક્યારેક 9 કિલોમીટરની ઊંચાઈએ. કેટલીકવાર વસ્તુઓ ત્યાં ડરામણી બની જાય છે. પાણીના ટીપાં અને બરફના નાના કણો કેવી રીતે બને છે? આ પ્રક્રિયા પર પ્રદૂષણની શું અસર થાય છે? આ સમજવા માટે, એકવાર જ્યારે તે એક પ્રયોગ કરી રહી હતી, ત્યારે વિમાનની અંદરનું તાપમાન ઝડપથી ઘટી ગયું પછી તેની ઊંચાઈ ઘટાડવી પડી.

તે ભયાનક અનુભવ પણ પ્રભાકરનને પ્રયોગો અને અભ્યાસ માટે વાદળોની વારંવારની મુલાકાતોથી રોકી શક્યો નહીં. તેઓ ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટ્રોપિકલ મેટિરોલોજી (IITM), પૂણેમાં વરિષ્ઠ વૈજ્ઞાનિક છે. આઈઆઈટીએમ, હૈદરાબાદ સ્થિત ઈન્ડિયન નેશનલ સેન્ટર ફોર ઓશન ઈન્ફોર્મેશન સર્વિસીસ અને નોઈડા સ્થિત નેશનલ સેન્ટર ફોર મિડિયમ-રેન્જ વેધર ફોરકાસ્ટિંગ સાથે, ગરમીના મોજા, તોફાન, ચોમાસાની શરૂઆત વગેરે જેવી હવામાનની ઘટનાઓ પર નજર રાખે છે. તેઓ સાથે મળીને હવામાનની આગાહી માટે ગાણિતિક મોડેલ બનાવે છે.

આ તમામ સંસ્થાઓ ભારત હવામાન વિભાગ (IMD)ને મળીને મદદ કરે છે. ખૂબ જ ટૂંક સમયમાં IMD 150 વર્ષનું થવા જઈ રહ્યું છે. તે સેટેલાઇટ ડેટા, ઉચ્ચ-પ્રદર્શન કમ્પ્યુટિંગ સિસ્ટમ્સ અને ભૂતકાળના ડેટાના આધારે ચોમાસાની આગાહી સાથે દૈનિક, સાપ્તાહિક અને મોસમી હવામાનની આગાહી કરે છે.

ભારતમાં હવામાનની આગાહીનો ઇતિહાસ

IMDની સ્થાપના બ્રિટિશ શાસન દરમિયાન 15 જાન્યુઆરી 1875ના રોજ કરવામાં આવી હતી. સર હેનરી બ્લેનફોર્ડને હવામાનશાસ્ત્રના રિપોર્ટર તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા. 4 જૂન 1886ના રોજ, તેમણે ભારતની પ્રથમ સત્તાવાર મોસમી ચોમાસાની આગાહી કરી. 1882 થી 1885 સુધી, તેમણે હિમાલય પર હિમવર્ષા અને ચોમાસાના વરસાદને જોડીને હવામાનની આગાહી માટે એક મોડેલ વિકસાવ્યું.

1906 માં, સર ગિલ્બર્ટ વોકરે હવામાનની આગાહીનું વધુ જટિલ મોડેલ વિકસાવ્યું. જેમાં ચોમાસાના વરસાદ અને વૈશ્વિક માપદંડ વચ્ચેના સંબંધને આધાર બનાવવામાં આવ્યો હતો.

સમય જતાં હવામાનની આગાહી માટેના ભારતીય મોડલ સચોટ અંદાજની નજીક આવવા લાગ્યા. બાદમાં, વસંત ગોવારીકરે 16 વૈશ્વિક અને પ્રાદેશિક સ્કેલ પર આધારિત ચોમાસાની આગાહીનું મોડેલ તૈયાર કર્યું, જેનો ઉપયોગ 1998 થી આ સદીના અંત સુધી કરવામાં આવ્યો. પરંતુ 2002 માં કંઈક ખોટું થયું. સામાન્ય ચોમાસાની આગાહી કરવામાં આવી હતી પરંતુ તે વર્ષે દુષ્કાળ પડ્યો હતો. તે પછી વધુ સારું મોડલ વિકસાવવાની જરૂરિયાત અનુભવાઈ.

હવામાનની આગાહીનું બહેતર મોડલ વિકસાવવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે, પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયના ભૂતપૂર્વ સચિવ એમ. રાજીવનના નેતૃત્વમાં IMDની એક ટીમની રચના કરવામાં આવી હતી. ટીમે 2003 માં હાલના મોડલ્સનું વિશ્લેષણ કર્યા પછી બે તબક્કાની આગાહી સિસ્ટમ વિકસાવી. રાજીવન કહે છે, ' પ્રથમ આગાહી એપ્રિલના મધ્યમાં કરવામાં આવી હતી જે 8 પરિમાણો પર આધારિત હતી. મેની આગાહી 10 પરિમાણો પર આધારિત હતી. આ પછી જુલાઈમાં ખેતી માટે વરસાદની આગાહી કરવામાં આવી હતી.

રાજીવન અને તેમની ટીમે 2007માં વધુ અદ્યતન હવામાન આગાહી સિસ્ટમ વિકસાવી હતી. પરંતુ 2009માં દુષ્કાળ પડ્યો જેના કારણે તે આગાહી પ્રણાલીની ખામીઓ સામે આવી. આ પછી, 2021માં મલ્ટિ-મોડલ આગાહી સિસ્ટમ તૈયાર કરવામાં આવી. તે વિશ્વભરના સંશોધન કેન્દ્રોના 8 ક્લાઈમેટ મોડલના સંયોજન પર આધારિત છે. હવે, મલ્ટિ-મોડલ સિસ્ટમ દ્વારા તમામ 12 મહિના માટે તાપમાન અને વરસાદની અલગ-અલગ આગાહી કરવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત, દક્ષિણપશ્ચિમ ચોમાસું (જૂન થી સપ્ટેમ્બર), ઉત્તરપૂર્વ ચોમાસુ (ઓક્ટોબરથી ડિસેમ્બર) અને પ્રિ-મોન્સૂન (માર્ચથી મે) ઋતુઓ માટે પણ આગાહી કરવામાં આવે છે.

મોનસૂન મિશનની પ્રગતિ
ભારત માટે ચોમાસાની ચોક્કસ આગાહી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે કારણ કે સામાન્ય કરતાં 10 ટકા વધુ વરસાદ પણ પૂરનું જોખમ વધારશે. જો 10 ટકા પણ ઓછો વરસાદ પડે તો દુષ્કાળ જેવી સ્થિતિ સર્જાઈ શકે છે.

આ કારણોસર, પૃથ્વી વિજ્ઞાન મંત્રાલયે હવામાન અને આબોહવાની આગાહીને સુધારવા માટે 2012 માં રાષ્ટ્રીય મોનસૂન મિશન શરૂ કર્યું હતું. તેમાં સમુદ્ર, જમીન, વાતાવરણ અને દરિયાઈ બરફના મોડલનો ઉપયોગ કરીને સમગ્ર સીઝન, મહિનો અથવા અઠવાડિયાની આગાહીઓ શામેલ છે. હવે ચોમાસાની આગાહીનું મોડલ એટલું અદ્યતન બની ગયું છે કે IMD 12 કિમી ત્રિજ્યાના વિસ્તાર માટે પણ સચોટ આગાહી કરી શકે છે. મોનસૂન મિશનની શરૂઆત પહેલાં આ ત્રિજ્યા 38 કિમી હતી.

હવામાનની આગાહીઓ કેમ ખોટી પડે છે?
ટેકનિકલ ક્ષમતાઓમાં વિકાસ હવામાન આગાહી મોડલ્સને વધુ સચોટ બનાવવામાં મોટી ભૂમિકા ભજવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, છેલ્લા દસ વર્ષમાં હવામાન વિભાગના કમ્પ્યુટર્સની ક્ષમતા વધી છે. અગાઉ, જ્યાં તેની પ્રોસેસિંગ પાવર 1 પેટાફ્લોપ (કમ્પ્યુટિંગ ઝડપનું માપ) હતી, તે હવે વધીને 10 પેટાફ્લોપ થઈ ગઈ છે. હવે હવામાન વિભાગ પાસે 14ને બદલે 37 રડાર છે અને ઓટોમેટેડ વેધર સ્ટેશનની સંખ્યા બમણી થઈ ગઈ છે. પહેલા એક વેધર સેટેલાઇટ હતો, હવે 2 સેટેલાઇટ છે.

IMDના ડાયરેક્ટર જનરલ મૃત્યુંજય મહાપાત્રા, જેને 'સાયક્લોન મેન' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, સમજાવે છે કે અવલોકન ડેટા દર 15 મિનિટે ઉપગ્રહમાંથી આવે છે અને વાતાવરણ, સમુદ્ર અને જમીનમાં હવામાનની સ્થિતિને માપવા માટે દર ત્રણ કલાકે તેનું વિશ્લેષણ કરી શકાય છે.

આ બધી તકનીકી પ્રગતિ હોવા છતાં, હવામાનની આગાહીઓ હજી પણ કેટલીકવાર ખોટી સાબિત થાય છે. IMD પુણેના ક્લાઈમેટ મોનિટરિંગ અને પ્રિડિક્શન સર્વિસિસના વડા ઓપી શ્રીજીત કહે છે કે હવામાનની સંપૂર્ણ આગાહી કરવી ખૂબ મુશ્કેલ છે. કારણ એ છે કે જે ત્રાજવાનાં આધારે આગાહીઓ કરવામાં આવે છે, તે ત્રાજવા ઝડપથી બદલાય છે. લાંબા ગાળાની આગાહીમાં 100% સચોટ બનવું મુશ્કેલ છે. જો કે, 2021 થી ઉપયોગમાં લેવાતી મલ્ટી-મોડલ હવામાન આગાહી ખૂબ સારા પરિણામો આપી રહી છે. આ મોડેલનો ઉપયોગ અમેરિકા, જાપાન અને યુરોપમાં પણ થાય છે. હવે ભારે વરસાદની 5 દિવસની હવામાનની આગાહી 10-15 વર્ષ પહેલાં એક દિવસની આગાહી જેટલી સચોટ છે.