फूड ऍलर्जीआणि फूड इनटॉलरन्स, यात काय फरक आहे?

विशिष्ट अन्नपदार्थाच्या खाण्यातून फूड ऍलर्जीआणि फूड इनटॉलरन्स ही समस्या उद्भवते. पण या दोघांमधील फरक काय आणि त्याची लक्षणे-काळजी कशी घ्यावी, याबाबत डॉ. आकाश शाह यांनी दिली माहिती. फूड ऍलर्जी फूड इनटॉलरन्स या दोन्हीमध्ये विशिष्ट अन्नपदार्थ खाण्यात आल्यावर त्रास होत असला तरी सुद्धा त्यांची कारणे, लक्षणे आणि तीव्रता यामध्ये खूप फरक आहे. त्याचे नीट निदान आणि काळजी घेण्यासाठी त्यातील फरक समजून घेणे महत्वाचे आहे.

फूड ऍलर्जी

फूड ऍलर्जी रोगप्रतिकारक शक्तीशी संबंधित आहे. फूड ऍलर्जी असलेल्या एखाद्याने एखादा विशिष्ट पदार्थ खाल्ल्यास रोगप्रतिकार शक्तीमध्ये बाधा निर्माण होते. अशावेळी ऍलर्जीक रीअॅक्शन सुरू होते. या रीअॅक्शनमुळे शरीरात इम्युनोग्लोबुलिन ई (IgE) नावाच्या अॅंटीबॉडीज तयार होऊन त्या शरीरामध्ये हीस्टामाइन्स आणि इतर रसायने सोडायला लागतात. या रसायनांमुळे अंगावर पुरळ येणे, सूज येणे श्वास घेण्यास त्रास होणे आणि ॲनाफिलेक्सिस – ज्यामुळे जीवाला धोका होऊ शकतो म्हणून तातडीने वैद्यकीय मदत घ्यावी लागते, अशी लक्षणे मध्यम ते तीव्र स्वरूपामध्ये जाणवतात. या लक्षणांकडे अजिबात दुर्लक्ष करु नका. 

अन्नपदार्थांच्या ऍलर्जीमध्ये शेंगदाणे, सुकामेवा, शेलफिश, मासे, दूध, अंडी, सोया आणि गहू, यासारख्या पदार्थांचा समावेश असतो. ऍलर्जीक अन्न पदार्थ खाल्ल्यानंतर साधारणपणे काही मिनिटे ते काही तासांनंतर जाणवतात शरीरात लक्षणे जाणवतात. ऍलर्जी असलेला पदार्थ अगदी थोड्या प्रमाणात जरी खाण्यात आला तरी रीअॅक्शन होऊ शकते, त्यामुळे असे पदार्थ अजिबात खाऊ नये आणि फूड ऍलर्जीच्या त्रास होत असलेल्या माणसाची व्यवस्थित काळजी घेणे आवश्यक आहे.

फूड इनटॉलरन्स

फूड इनटॉलरन्स हा आजार पचन संस्थेशी निगडीत नाही. जेव्हा पचनसंस्था काही खाद्यपदार्थ योग्यरित्या पंचवू शकत नाही तेव्हा फूड इनटॉलरन्सचा त्रास होतो. हे एन्झाईमच्या कमतरता जसे की, लॅक्टोज इनटॉलरन्स मध्ये लॅक्टेसची कमतरता, किंवा इतर गॅस्ट्रोइंटेस्टाइनल सेन्सीटीव्हीटीज, यामुळे देखील असू शकते.  फूड इनटॉलरन्समध्ये होणारा त्रास हा ऍलर्जीच्या त्रासाइतका तीव्र नसतो आणि पचन संस्थेशी निगडीत असतो. यामध्ये पोटात गोळा येणे, गॅस, जुलाब, पोटदुखी आणि क्रॅम्पिंग यासारखे त्रास होतात. याची लक्षणे जाणवायला जास्त वेळ लागतो, साधारणपणे असे अन्नपदार्थ खाल्ल्यानंतर काही तासाने त्रास जाणवतो. फूड इनटॉलरन्सचा होणारा त्रास हा फूड ऍलर्जीच्या त्रासासारखा नसतो तो पदार्थ किती प्रमाणात खाल्ला आहे त्यावर अवलंबून असतो. थोडक्यात जर असे पदार्थ थोड्या प्रमाणात खाण्यात आले तर लक्षणे जाणवत देखील नाहीत, मात्र जास्त प्रमाणात खाल्ल्यास त्रास होतो. 

दोन्हीमध्ये महत्वाचे फरक 

सर्वात महत्वाचा फरक रोगप्रतिकार शक्तीशी संबंधित आहे. फूड ऍलर्जीमध्ये रोगप्रतिकारक शक्ती ट्रिगर होते ज्याचा जीवाला धोका संभवतो.  फूड इनटॉलरन्समुळे पचनाचे त्रास होऊ शकतात. ज्यामुळे सहसा जीवाला धोका उद्भवत नाही. लक्षणे दिसायला लागणारा वेळ आणि त्यांचा वेग यातही फरक आह. ऍलर्जीमुळे होणारा त्रास हा पटकन होऊ लागतो आणि त्याचा परिणाम शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांवर होऊ शकतो. त्यामानाने फूड इनटॉलरन्समुळे होणारा त्रास उशिरा जाणवतो आणि सामान्यतः पाचन अस्वस्थतेपर्यंत मर्यादित असतो. 

निदान आणि काळजी  

फूड ऍलर्जीच्या निदानासाठी, रुग्णाचा तब्बेतीचा इतिहास पाहणे, स्कीन प्रीक टेस्टस, रक्त तपासणी, IgE अॅंटी बॉडीजचे प्रमाण पाहणे आणि काही बाबतीत मेडिकल सुपरव्हिजन खाली ओरल फूड चॅलेंज, करावे लागते. फूड इनटॉलरन्समध्ये त्रासदायक अन्न पदार्थ ओळखण्यासाठी एलिमिनेशन डाएटस आणि फूड डायरी यांची मदत घ्यावी लागते. त्याच बरोबर लॅक्टोज इनटॉलरन्स सारखा आजार असल्यास ब्रेथ टेस्टस करावी लागते. 

फूड ऍलर्जीची काळजी घेण्यामध्ये ऍलर्जेटित पदार्थ पूर्णपणे वर्ज्य करावा लागतो आणि चुकून संपर्कात आल्यास, अनेकदा अँटीहिस्टामाइन्स आणि एपिनेफ्रिन ऑटो-इंजेक्टरसह त्यावर उपचार करायची तयारी ठेवावी. तर फूड इनटॉलरन्सची काळजी घेताना, त्रास देणारे पदार्थ कमी प्रमाणात खाणे/पिणे किंवा पूर्णपणे टाळणे आणि लॅक्टोज इनटॉलरन्स साठी लॅक्टेस सप्लीमेंट्स वापरणे. 

(Disclaimer - वरील माहिती सामान्य संदर्भांवरून घेण्यात आली आहे. 'झी २४ तास' याची खातरजमा करत नाही. यामधून कोणत्याही प्रकारच्या उपचाराचा दावा केला गेलेला नाही. कुठलीही लक्षणं जाणवल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.)